Pesha e sëmundjes ndihet ende, ndërsa ecejaket e tij në rrugicat e Tiranës mbushin njerëzit që e duan me shpresë. “Kam prekur fundin, përjetova ditët më të vështira të jetës sime”, tregon Moikom Zeqo, në rrëfimin për betejën më të ashpër me leuceminë, për më shumë se dy muaj në Spitalin Universitar “Nënë Tereza”.
Mjekët qenë befasuar se si ky njeri (jo i zakontë), para shtrimit, kish mundur të mbijetonte, ndërsa në trupin e tij prej 10 ditësh mungonin rruazat e bardha. E megjithatë, aty në katin e 3-të të Pavijonit të Hematologjisë, ku Zeqo kaloi ditët më të vështira, e ku përgatiste veten e familjarët për më të keqen, miqtë shikonin se si sëmundja dorëzohej para vlerave të këtij misionari të dijes. Gjithmonë falënderues, i ndërgjegjshëm e i keqardhur për bashkëvuajtësin që shikonte prej dhomës 10-të të Pavijonit. Edhe në moment të errëta si këto, ai kërkon e dallon të mirën, që e mbush me një lloj krenarie.
“Sa mirë që ne shqiptarët i kemi akoma të forta lidhjet familjare”, pohon, ndërsa tregon rastin e një pacienteje të shtruar, së cilës i qëndronin pranë prindërit, vëllezërit e kushërinjtë ditë e natë, pa qenë nevoja që të qëndronin në spital të gjithë. Po ashtu, pranë tij gjendet Lida kurajoze, Arnisa, Kleitia e Epidamni, të cilët “kokëfortë” nuk e lejojnë të dorëzohet. Në murin e dhomës ku qe shtruar, të tre fëmijët patën vizatuar e varur nga një portret, që sapo të çelte sytë, mendimet e tij të zgjateshin drejt tyre. Kanë nevojë për të, e s’janë të vetmit. Për poliedrikun mendjendritur, mendimet e tij, ka nevojë shoqëria, vendi. Pra, s’mund të ndodhë ndryshe, ai duhet t’ia dalë e të zgjasë rrugëtimin e tij! Siç ka bërë prej ditës, kur në Anglinë e largët, ndërsa festonte dasmën e djalit të vetëm, u njoh me përbindëshin që i kish shkaktuar ënjtjet në trup. Si i huaj, në spital s’mund të pranohej ndryshe veç përmes urgjencës. Pas analizave, familjarët do të mësonin për sëmundjen.
“Mesatarja e jetëgjatësisë është 9 vjet”, kishte shpjeguar mjeku. Lajmi qe tronditës. “9 vjet janë shumë pak për Moikomin, e duam mes nesh”, dëgjoi asokohe të thoshin miqtë. Dashamirësit e tij, të afërmit, të cilët në këto ditë përpiqen të reflektojnë pak nga gjurmët e fisnikërisë që ai ka lënë në ta, ia njohin edhe brengat. “Nuk mund ta imagjinoj që një ditë nipërit e mbesat e mia të mos flasin shqip”, thotë i keqardhur.
Mendja i shkon te Pandora e vogël, që mban emrin e nënës së tij të dhembshur, e në këto ditë i lehtëson dhimbjet teksa thërret: “Xhyçi, xhyçi”. Sigurisht që si çdo prind, do të kishte dashur që fëmijët t’i kishte gjithmonë pranë vetes, që dyert e shtëpisë së tij në të ardhmen të qëndronin të hapura, por e pranon klimën e ashpër me të cilët të rinjtë duhet të përballen në vendin tonë. Ai e ka përjetuar zemërimin e injorancës së kurorëzuar, në karrige e poste të larta në supet e tij.
E ka përjetuar prej diktaturës kur “e degdisën” në Rrogozhinë për poezitë hermetike (pa dyshim që s’mund t’i shpëtonte pena e tij xhelozisë së anëtarëve të Lidhjes). Apo më vonë, ku pas një kontributi të gjerë në përpilimin e programit të PS-së, jetën kulturore vendase e debatet intelektuale, Fatos Nano vendos ta largojë nga politika, për “hir të kapriçove të tij”.
E ka përjetuar, pas 2006-ës, kur pas një jete në punë, një personaliteti si ai i duhej të përballej me një pension prej më pak se 15 mijë lekësh. Për të rrëfyer jetën e tij, padyshim që libra të tërë s’do të mjaftonin, por poliedriku Moikom Zeqo ndan për lexuesit e “Panoramës” disa nga çastet më pikante të rrugëtimit jetësor, që prej fëmijërisë në Durrësin e mrekullive, e deri më sot.
Puna si redaktor në gazetën “Drita”, miqësia e takime me personalitete vendas e të huaj, nga Kadare, Poradeci e Kodra tek ish-Presidenti turk Turgut Ozal. Zeqo rrëfen po ashtu dy ngjarjet e para kulturore që lidhën Shqipërinë me botën, përpilimin e programit të PS-së e përballjen verbale me Ramiz Alinë. Në këtë intervistë, ai shpreh gjithashtu shqetësimin e tij për njohjen e poezisë së vërtetë.
Zoti Zeqo, vendlindja juaj ngre krye në poezitë e bisedat tuaja të përditshme, si një pjesë e pandashme por njëherazi influencuese ndaj asaj që ju jeni sot. Na shpjegoni diçka më shumë rreth kësaj lidhjeje…
Për mua ka qenë një fat i pashembullt që kam lindur pranë Durrësit. Shtëpia ime nuk qe më shumë se 50 metra larg, nga shtëpia e lashtë në stilin popullor, që sot është muze, e ku ka jetuar Aleksandër Moisiu gjatë fëmijërisë. Mandej, përjetimi i pafundësisë së detit, për mua ishte shumëçka. Në atë qytet, pata fatin të përjetoj një botë tjetër, e cila do më lejonte të mos ndikohesha nga bota fshatare. Për motivin e thjeshtë sepse nuk e kam jetuar. Në vitet ’70, unë i kisha botuar dy libra, “Vegime të vendlindjes” dhe “Qyteti feniks” e mund të them se isha i vetmi poet i saj kohe që nuk isha ndikuar nga poeti rus, i cili u bë pikë referimi pothuajse për të gjithë poetët shqiptarë. Ky qe Sergej Esenin, natyrisht ishte një poet i mirë. Po si ndodhi diçka e tillë, pra që unë të mos ndikohesha? Kjo shpjegohet me faktin se një pjesë e madhe e poetëve ishin me origjinë nga fshati. Në këtë këndvështrim, unë nuk mund të ndikohesha. Jo vetëm sepse nuk kisha jetuar në fshat, por edhe për faktin se im atë u nda nga jeta në moshën 40-vjeçare e unë atëherë isha vetëm 10 vjeç. Babai ishte nga Libohova, por mungesa e tij bënte që unë të mos ndikohesha qoftë edhe në evokimin e një origjine tonën, nga qyteza me kështjellë. Mund të them se ky ka qenë njëri prej sekreteve të mia.
“Laboratori i ëndrrës”, ku ju përmblidhni dorëshkrimet tuaja të moshës 20-vjeçare vjen si një befasi, e natyrshëm lexuesi shtron pyetjen: Si është e mundur që në poezitë tuaja nuk gjen asnjë varg, ku të reflektohen dogmat e kohës?
Te “Laboratori i ëndrrës” përmblidhen ditarët e mi voluminoz të vitit 1970. Ata ditarë rrëfejnë qartazi, se unë kam qenë i ndikuar vetëm nga letërsia, piktura e filozofia. Qenë këto leximet e mia, ndaj në këto dorëshkrime nuk gjen asgjë politike. Edhe pse ne studionim në atë kohë tekste politike, unë isha krejtësisht i tërhequr nga poezia dhe piktura. Qe ajo periudha kur unë nisa të pikturoj, duke u marrë kryesisht me grafika, e mandej më vonë me pikturimin me ngjyra. Piktura në njëfarë mënyre ishte edhe plotës i nivelit tim poetik. Te metaforat që unë përdor, gjen gjithmonë diçka pikturike. Unë nuk është se mbaja asokohe ndonjë qëndrim ndaj regjimit, apo politikës, por interesi im ishte vetëm estetik.
Asokohe ju natyrisht nuk mund t’i botonit, apo t’i bënit publike këto poezi, apo shënime tuajat. Por nuk kishit frikë ndërsa shkruanit me një stil “avangard”, përkthenit poezi të Majakovskijt, apo të francezit Reverdy, dëgjonit Eric Burdon, se dikush mund t’ju pikaste?
Absolutisht jo, arsyeja ka qenë shumë e thjeshtë. Në familjen time, unë nuk kam patur askënd prej nga të ndikohesha. Apo që të tërhiqte vëmendjen e njerëzve të dyshimtë. Mamaja ime nuk ndërhynte në jetën time dhe kështu në njëfarë mënyre isha krejtësisht i vetmuar. Ndërsa shokët e mi të fëmijërisë nuk qenë të lidhur as me politikën, as me poezinë e as me artin. Jetonim në një lagje, por shumë prej tyre nuk mbaruan studimet e larta e nisën punë në portin detar. Kështu që fëmijëria ime në njëfarë mënyre ka qenë e vetmuar.
Në ’67-ën, ju do të nisnit studimet në Fakultetin e Histori-Filologjisë, e menjëherë pas kësaj nisni punë te “Drita”. Në këto terrene, rreziku që prirjet tuaja të ekspozoheshin ishte më i madh…
Natyrisht që në universitet bëhej një jetë më politike. Unë e nisa publicistikën që gjatë kësaj periudhe, megjithatë shkrimet e mia nuk qenë asnjëherë politike. Ndër botimet e mia të para mund të përmend esetë për dy romane të Kadaresë “Kështjellën” dhe “Kronikë në gurë”, e mandej të tjerat kanë qenë përgjithësisht shkrime që kam bërë për piktorët.
Si e keni përjetuar periudhën kur shkruanit për gazetën “Drita”?
Te “Drita” nisa në vitin ’71 si redaktor, ku mbulova sektorin kulturor dhe atë shkencor. Ka qenë një periudhë e artë për mua, sepse në vitin ’72 ndodhën disa ngjarje të mëdha. Kam realizuar ndoshta intervistën e vetme me Abdurrahim Buzën. Duke qenë Shqipëria, vendi i studimeve ilire, korrespodencat dhe takimet me dijetarët e huaj, i pasqyroja unë në gazetë. Kam mbuluar gjithashtu ngjarje të mëdha si Kongresi i Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe, ku të pranishëm ishin shkrimtarë të shquar, edhe nga Kosova. Mes këtyre ngjarjeve, më vjen po ashtu në mend kthimi i Ibrahim Kodrës në Shqipëri në ’72-shin. Isha unë qe e shoqërova dhe e pasqyrova këtë moment kaq të rëndësishëm.
Çfarë kujtoni nga takimi me Ibrahim Kodrën?
Ibrahimin e pritëm në Durrës e ai shprehu dëshirën të shkonte në Ishëm (Durrës), në fshatin e tij të lindjes. Edhe ashtu u bë. Ne shkuam te shtëpia e xhaxhait të tij, pasi prindërit nuk jetonin më. Ndërsa gratë e shtëpisë gatuanin, pyesnin Ibrahimin se me çfarë do kish dëshirë ta gostitnin. Ai po kërkonte një ëmbëlsirë tipike vendase, emrin e së cilës nuk po e kujtonte. “Kadaif? Bakllava?…”, nisën ta pyesnin me radhë. Derisa një prej zonjave të shtëpisë arriti ta kuptonte.
“Asude!”, tha ajo.
“Po, ajo është!”, iu përgjigj piktori.
Aty unë kam parë me sytë e mi se si Ibrahim Kodra, duke ngrënë hasude, i lotonin sytë. Qante e përsëriste: Kjo është ëmbëlsira më e mirë në botë! Mandej mori një fletore vizatimi nga ato të fëmijëve, dhe bëri në të 5 portrete të cilat m’i dha mua për botim. I ruaj ende sot e kësaj dite. Ndodhi që më vonë, nipi i tij, i cili punonte inspektor skene në teatrin e Durrësit më dorëzoi mua letrat që Ibrahimi i patë dërguar nënës dhe babait, me një shqipe pak të lexueshme. Edhe këto letra i disponoj ende.
Ndër esetë e para tuajat, siç përmendët, kanë qenë për Kadarenë, përpos kësaj, ju e përmendni edhe në librat tuaj. Te “Laboratori i Ëndrrës” tregoni një episod ku ai ndërhyn në të mirën tuaj, ndërsa refuzojnë t’ju paguajnë honorarët për të gjitha poezitë. Lidhja e Shkrimtarëve me siguri ka qenë një pikë takimi, cili ka qenë raporti juaj me Kadarenë?
Episodi që ju përmendni ka të bëjë me një bisedë për sa i përket honorarëve për botimin e poezive. Dhimitër Fullani, asokohe shef i redaksisë, më kërkoi të shënoja poezitë që ishin botuar, pasi vetëm për ato do të paguhesha, ndoshta prej rregullave që ishin vendosur atëherë. Kadare e gjykoi këtë si të padrejtë dhe ndërhyri: Përse kështu? “Duhet ta paguash në total për librin, që botohet për herë të parë”, i tha. Unë për herë të parë Kadarenë e kam takuar në ’64-ën pranë Vilës së Musa Jukës, ku edhe gjendej Lidhja e Shkrimtarëve e gazeta “Drita”.
Ende s’i kisha mbushur të 15- tat. E kujtoj me atë pardesynë me paleta, kur sapo ishte kthyer nga Bashkimi Sovjetik. Ishte i vetmi që kishte një pamje mjaft simpatike, prej shkrimtari. Diçka që tek të tjerët nuk e vëreja. Prej kësaj periudhe, derisa u largua në Francë, unë kam qenë njeri i shtëpisë tek ai, dhe po ashtu e anasjella, edhe Kadare vinte shpesh në Durrës.
Me aparatin që kisha prej punës në arkeologji, kam fiksuar mjaft momente të miqësisë sonë, foto kryesisht të fëmijëve, por edhe të vetë Ismailit. Madje, kur u martova unë në krye si të ftuar ishin Ismaili dhe Helena. Kadare ishte njeri shumë korrekt në biseda dhe kish një aftësi të jashtëzakonshme për të treguar subjektet e librave të tij. Miqësia jonë është një fakt i njohur për shumëkënd, edhe pse për të flitet pak.
Në Lidhjen e Shkrimtarëve dhe Artistëve qëndruat për tre vjet, prej aty, pas Plenumit të katërt në ’73-shin, ju dërguan në Rrogozhinë ku punuat si mësues. Cilat qenë shkaqet?
Isha më i kritikuari për poezi hermetike si dhe për shkrimin e temës historike. Plenumi u mbajt në ’73-shin, por mua më larguan pak më vonë, në ’74-ën. Duhet të më çonin në Durrës, ku kisha edhe shtëpinë, por jo. Më çuan në Rrogozhinë dhe të jem i sinqertë s’qe aspak e lehtë. Duhet të shkoja atje me tren dhe kujtoj ende sot time më teksa çohej çdo ditë në orën 5 të mëngjesit për të më bërë bukën gati. I thosha: Mama, bëje bukën gati në mbrëmje e mos u ço! Por jo, ajo për katër vite e gjysmë zgjohej çdo mëngjes dhe më gatiste bukën e më përcillte për në Rrogozhinë.
Pas kësaj, ju do të distancoheshit për vite të tëra nga poezia, ç’ndodhi më tej në Rrogozhinë, ku punuat si mësues?
Gjatë kësaj periudhe, unë pësova një zhgënjim nga poezia. Pas librit tim të dytë, “Qyteti Fenix”, (për Durrësin) në ’70-ën, hoqa dorë nga të shkruarit poezi. Librin e tretë, do ta botoja vetëm pas 16 vjetësh në ’86-ën. Mirëpo gjatë kësaj kohe kish ndodhë një ngjarje e pazakontë. Poezitë që unë kisha botuar më herët te “Drita”, “Zëri i Rinisë” etj., ishin marrë në Kosovë nga poeti Rrahman Dedaj, e Anton Pashku do të qe redaktori i librit përmbledhës të tyre. Falë Dedajt, libri im me poezi “Brenda vetes” do të botohej në ’74-ën. Një libër që kish bërë bujë të madhe në Kosovë e për të cilin qenë bërë disa shkrime, duke nisur nga Jusuf Buxhovi. Madje një prej kritikëve shqiptarë të Kosovës, shkruan se “poezia e Moikomit ka krijuar një lloj epigonizmi në poezinë e poetëve të rinj nga Kosova”. Ndërsa unë vetë ekzistencën e këtij libri do ta mësoja vetëm 18 vite më vonë, në vitin 1992 gjatë një vizite në Bibliotekën e Prishtinës. Mora me vete një fotokopje të tij.
Pavarësisht shkëputjes nga poezia, periudha e Rrogozhinës do të qe mjaft me rëndësi për sa i përket qasjes suaj me arkeologjinë…
Ç’ngjau konkretisht? Siç thonë, ndonjëherë e keqja bëhet e mirë. Në Rrogozhinë ndodhi një proces, që për mua u bë tejet i rëndë sishëm. Unë u dhashë pas historisë, e historia u bë një lloj strehe transcendentale për mua. Nuk jam mistik, mirëpo vërtetë qe e tillë, një strehë për të studiuar arkeologjinë. Jam ai që jam sot, pikërisht sepse studiova historinë e arkeologjinë. Me një fjalë, formimi im do të ishte tmerrësisht i mangët, nëse nuk do të kishin ndodhur këto ngjarje. Asokohe bëra gjithashtu një numër të madh librash për fëmijë në prozë, që për mua mund të konsiderohen libra shumë të suksesshëm. I tillë qe për shembull “Kalorësit dardanë”, që u botua e ribotua deri në 70 mijë kopje. U botua në Kosovë, Maqedoni, por edhe në greqisht për komunitetin grek. Mandej botova dhe libra të tjerë me tregime si “Heroi i detit Nanas dhe shpendi i tokës Guraks”, “ Kësulëkuqja fluturuese dhe pedagogu i Kopernikut” etj. Reshta së shkruari poezi gjatë kësaj periudhe e si të thuash u hodha në krahët e arkeologjisë, nisa ta studioj. Mandej nga viti ’78 deri në 1990-ën, unë punova në këtë fushë. Krijova për herë të parë sektorin e Arkeologjisë nënujore dhe bashkë me regjisorin Xhemal Mato kemi bërë 7 filma për arkeologjinë nënujore, jo vetëm në bregdetin shqiptar, por edhe në liqene. Për shembull në liqenin e Ohrit unë zbulova një stacion prehistorik Palafit, që nga periudha e neolitit. Po ashtu, u bënë zbulime edhe në Liqenet e Belshit, ku në antikitet vendasit hidhnin terakota të Artemisit dhe Afërditës. Të gjitha këto janë botuar në studimet e mia arkeologjike.
Pas viteve ’90, do të përfshiheshit në politikë. Ç’ndryshoi në jetën tuaj rënia e diktaturës?
Gjatë gjithë socializmit, unë s’kam pasur asnjë pozitë. Kam punuar si redaktor, mësues apo arkeolog i thjeshtë. Në fund të diktaturës, me propozimin e Ramiz Alisë, u bëra Kryetar i Komitetit të Kulturës dhe Arteve. Zëvendësova Alfred Uçin, një njeri i ditur natyrisht. Pastaj më vonë, kam qenë ministër Kulture në qeverinë NANO 1 dhe NANO 2.
Nga viti ’92 deri në 1996-ën keni qenë deputet i Partisë Socialiste, ç’kujtoni nga themelimi i saj?
Për sa i përket themelimit të PS-së, unë s’kam qenë në brendi të krijimit, mirëpo kujtoj se në muajin prill të ’91- shit kam qenë në zyrën e Ramiz ALisë së bashku me Artan Fugën dhe Maqo Lakrorin, ku kemi paraqitur raportin që do të bëhej në Kongresin e 10-të të Partisë së Punës, që u bë Kongresi i Partisë Socialiste. Kam ende procesverbalin e asaj mbledhjeje, ku jam ngritur dhe kam mbajtur fjalën e radhës. Kam thënë se duhej hequr emri i Partisë së Punës, pasi partitë lindin dhe vdesin, por Shqipëria ka më tepër rëndësi. Po ashtu, kërkova të hiqej formula marksizëmleninizëm, të ridimensionohej figura e Enver Hoxhës e të kalohej në një parti të tipit social-demokrat.
Si u pritën fjalët tuaja?
Ramiz Alia ndërhyri dhe tha: “Po pse të ndërrohet, emri i Partisë së Punës është emër i bukur”. I thashë: “Është një parti që tani e ka mbyllur ciklin e vet, një parti e vdekur!”. Mandej në Kongres siç edhe dihet diskutim të fortë mbajti edhe Dritëroi, mirëpo ai u zgjodh anëtar, ndërsa unë jo.
Pra, në thelb do ndryshonte vetëm emri i partisë, pasi politikbërësit ishin po ata… Po programi i PS-së, në të cilin ju keni kontributin tuaj, ç’përmbante në thelb?
Pa dyshim që do të trashëgonte të njëjtin anëtarësi, kjo ishte diçka që dihej. Ndryshimet do të bëheshin më vonë. Unë jam një ndër përpiluesit e programit, në një kohë që krerët e saj që nga Fatos Nano e të tjerë që vinin më pas, as që e kishin idenë e përmbajtjes së tij. Kujtoj se në formulimin kryesor, si një angazhim substancial, ka qenë nderimi i vlerave të Luftës Nacional Çlirimtare.
Keni pasur pavarësi gjatë kohës që keni qenë ministër Kulture?
Absolutisht, në çdo lloj pune kam pasur pavarësi. Kam qenë gjithmonë i lirë. Nuk kam pyetur autoritetet. Ç’t’i pyesja?! Kur unë i kam takuar, isha autor i disa librave, me një bagazh në jetën kulturore dhe kërkime shkencore, kisha një emër… Ndërsa shumica prej tyre s’kishin asnjë botim. Si ishte të bëje kulturë në atë kohë, me një ekonomi të brishtë e Shqipërinë në hapat e parë të tranzicionit, ka momente/arritje që do të mund t’i veçonit? Qëndrimi im si ministër Kulture ka dy ngjarje të mëdha pozitive, që qenë të parat që lidhnin Shqipërinë me botën.
E para është Mbledhja e Ministrave të Kulturës së gjithë Europës, e cila u mbajt në Leon të Spanjës, në pallatin mbretëror. Mbledhjen e drejtonte dhe menaxhonte një nga personalitetet e Europës së Bashkuar që quhet Catherine Lalumiere (politikane e njohur franceze, pjesë e Partisë Radikalë të së majtës).
Në bazë të rendit alfabetik (Albanie), mua m’u desh të diskutoja i pari. Kuptohej që ne sapo kishim dalë nga diktatura dhe unë po përmendja disa fjalë apoteozë për demokracinë.
Lalumiere u tregua skeptike ndaj tyre e ndërsa unë u shpreha se “shqiptarët do të shkojnë drejt demokracisë”, ajo më ndërpreu. Tha shkurt: “Peut etre”.
“Non peut etre madame, bien sur!” (Jo ndoshta zonjë, me siguri!), iu përgjigja. Ndërsa mbledhja e dytë me rëndësi, ku unë kam marrë pjesë si ministër Kulture, është mbajtur në Ankara. Të pranishëm kanë qenë të gjithë ministrat e Kulturës së Ballkanit. Edhe në këtë rast, isha i pari që fola. Fjalimi im mesa duket tërhoqi vëmendjen e Presidentit Turgut Özal , i cili mes të gjithë ministrave të Kulturës që gjendeshin aty, zgjodhi të më ftonte mua në rezidencën e tij në Bosfor. Natyrisht që në takim, ishin të pranishëm edhe gazetarët. Kujtoni ndonjë detaj nga biseda? Ishte një bisedë personale. Unë i pohova se në Shqipëri përdoreshin disa fjalë nga turqishtja.
“Ato të sharjes kryesisht”, i thashë me humor, e ai më kërkoi një shembull. “Pizeven”, i thashë. Qeshi me të madhe e tha: “Më duket se është me origjinë perse”. Mandej më vonë në Ankara mbajta dhe një ekspozitë me piktorë shqiptarë.
Qëndruat më tej si deputet i Partisë Socialiste deri në ’96-ën, përse e ndërpretë karrierën tuaj politike?
Nga politika më largoi Fatos Nano, prej kapriçove të tij. Unë isha ministri i tij i Kulturës, por kur u ktheva nga Amerika, ku gjatë viteve ’96-‘97 isha për studime, ai vendosi që unë të mos kisha asnjë lloj posti, pavarësisht angazhimit intensiv gjatë viteve ’92-1996. Mund të them se gjatë kapitalizmit, kam qenë me pozitë vetëm gjatë kohës kur isha drejtor i Muzeut Historik Kombëtar, nga ’98-2006-ta. Meqenëse ngela pa punë pas kësaj detyre, pensioni im i jetës më doli asokohe më pak se 15 mijë lekë, pasi shumë vite nuk llogariteshin. Si për shembull periudha në Lidhjen e Shkrimtarëve dhe Artistëve, pasi ishin mbyllur administratat. Ishte e tmerrshme!
Megjithatë, ju nuk e ndalët aktivitetin tuaj si shkrimtar dhe studiues. Prej punës suaj dhe miqësisë me personalitetet më të mëdha të vendit, dispononi edhe dorësh krime me vlerë tuajat apo të tyret. Keni menduar se çdo të bëhet në të ardhmen me to?
Është e vërtetë, për shembull kujtoj se kur punoja në Muze, një ish-oficer solli një fletore me dorëshkrime të etnografit Rrok Zojzit, ku përmblidheshin studimet e tij për Mirditën, të cilat nuk ka mundur t’i botojë. Po ashtu, kam dorëshkrime që më ka dhuruar Lasgush Poradeci etj. Padyshim që do t’i dorëzoj të gjitha dorëshkrimet e personaliteteve.
Keni botuar edhe librin “Lasgushi i panjohur” me disa prej dorëshkrimeve të lirikut. Cila ka qenë lidhja juaj me të?
Vajza e tij Maria më thotë: “Ti Moikom, je shkrimtari më i përmendur në ditarët e babit”. Kemi qenë miq. Kujtoj se kur shkonim për ndonjë drekë, apo kur i bëja ndonjë dhuratë, ai e shënonte. Ka qenë njeri shumë i mirë e i ditur. Diskutonim shumë për kulturën. Për shembull flisnim për Emanuel Kantin, të cilin ai e lexonte. Lasgushi mbështeste tezën e tij se një njeri e percepton estetiken në mënyrë subjektive, përmes ndjesive të tij, ndërsa unë thosha se e bukura estetike është diçka e pavarur, objektive. Përpos kësaj, Lasgushi kishte dijeni të mëdha për pikturën, pasi kishte kryer studimet si piktor. Është gjynah që e la! Një poet estet shumë i madh, që kreu doktoraturën në moshën 33-vjeçare, shumë më përpara Eqerem Çabejt e të tjerëve.
Profesor, para përkeqësimit të gjendjes shëndetësore, ju po botonit dorëshkrimet tuaja të hershme, “Golgotë fluturash” është libri më i fundit, ku ju zgjidhni një titull jo të zakontë…
Po është e vërtetë. Përpos kësaj dua të ribotoj edhe “Kështu foli Mona Liza” e të tjerë libra të mitë. Libri “Golgotë fluturash” është i një rëndësie të veçantë për mua. E kam shkruar në moshën 40-50 vjeçare, moshën më kreative për një shkrimtar. Në të përmblidhen poezi që reflektojnë në mënyrën më personale dhe përfaqësuese atë që quhet stili im. Titulli “Golgotë fluturash” ka të bëjë me një vend të njohur botërisht, vendin ku ndodh kryqëzimi i Krishtit. Aty Krishti humbi atë që quhet jeta tokësore, për të mos humbur jetën e përjetshme… Pse zgjodha pikërisht “Golgotë fluturash”?! Sepse fluturat janë qenie fenere, të cilat nuk jetojnë gjatë… Zgjodha këtë titull, pasi edhe vetë njerëzit janë qenie të tilla, që ashtu si fluturat, me një imazh llamburitës shumë të bukur, shkojnë drejt golgotës së tyre. Kjo përmbledh në njëfarë mënyre kuptimin ekzistencial të jetës, natyrisht pa rënë në fatalizëm dhe pa humbur perspektivën për të.
Gjithmonë flisni për poezinë, njohjen e saj nga lexuesi si një shqetësim që mbartni…
Kjo, sepse poezia është një zhanër shumë i shpërdoruar. Shkruhet nga miliona vetë, por ajo që nuk gjendet, ose është shumë e vështirë të gjendet nga poetët e vërtetë, është stili i tyre. Nga ana tjetër, si zhanër, poezia është shumë spekulative, sepse ka njerëz që mësojnë njëfarë strukture, ose një mënyrë poetizante, e i gënjen mendja se bëjnë poezi. Ose, ka të tjerë imitues, që quhen epigon. Edhe poezia ime ka të tillë. Imitues që nën ndikimin e poezisë sime kopjojnë metaforat, deri diku edhe ritmin apo stilin. Po në këto raste nuk duhet harruar fjala e kritikut të njohur amerikan Harold Bloom, i cili thotë: Ka shumë poetë Whitmanistë, që imitojnë Whitmanin, por Whitman ka vetëm një…
Poezitë tuaja jo vetëm në “Golgotë fluturash”, por edhe në përmbledhje të tjera, përpos se mbajnë copëza përjetimesh jetësore, shoqërohen edhe nga datat kur i keni shkruar…
Poezia për mua është diçka jashtëzakonisht serioze, ajo e kthen makinën linguistike në makinë të kohës. Prodhon gjithmonë një lloj kohe. Është e habitshme se si poeti që u vë data poezive, mund të shkruajë për përjetësinë. E ç’rëndësi kanë këto data përpara përjetësisë?! Po ja që ato shënojnë cakun e një frymëzimi, apo të një fragmenti nga jeta personale e poetit. Poezia është e tillë që nga pikëpamja e intelektit, është e nivelit më të lartë. Po kthehem përsëri te kritiku Bloom, ai arrin që të krahasojë Anshtajnin me Shekspirin. Sipas tij, Anshtajni si shkencëtar ka arritur një rekord të pakrahasueshëm të zhvillimit të intelektit, megjithatë një shkrimtar i madh si Shekspiri nga pikëpamja e metaforave, tensionit të fjalëve edhe imagjinatës që i krijojnë elementet e krijimit, -thotë Herald Bloom, – mund të ketë intelekt më të madh se vetë Anshtajni. Pra, gjithë sekreti i poezisë qëndron te befasia, ajo është zembereku i imagjinatës, e mund të krijojë një frymë të re në risinë e pashkatërrueshme të këtij zhanri./ Panorama
