Modelet e mbijetuara prej humanizmit arbëror

Në  vijimësinë tonë historike, edhe një popull si i yni e ka ruajtur nëpër shekuj identitetin etnokulturor dhe ka kultivuar një gjuhë të vetën origjinale duke e përdorur oratorinë edhe si fjalë publike. P.sh. Marin Barleti në Historinë e Skënderbeut tregon për praninë e gjithanshme të oratorisë në jetën e shqiptarëve. Fjalimet e Skënderbeut, që në vepër zënë po aq vend sa dhe përshkrimi i betejave, nuk janë rastësi, por një pjesë e qëllimshme, që shërben si një hermeneutikë e kohës dhe mendimit të saj. Ashtu siç nuk është rastësi që Gjon Gazulli, njihej si një nga latinistët më të shkëlqyer të kohës edhe më parë se Barleti, me atë monument të oratorisë, siç ishte fjalimi para Papës Nikolla V, në Romë më 1451; ndërsa Marin Beçikemi, në historinë e retorikës mesjetare si profesor i saj në universitetion e Padovas, dhe autor i veprës së famshme Panegaë (1503), që përmbledh fjalime të mbajtura në Senatin e Venedikut dhe Breshias.

Zbatica katastrofike që pësoi qytetërimi ynë pas këtyre shekujve, e reduktoi oratorinë në nivelin e oratorisë popullore, si pjesë e pandarë e kulturës së tij orale. Vetëm me Rilindjen Kombëtare mund të flasim për një ringjallje të gojëtarisë shqiptare, një ringjallje kjo që do të arrijë kulmin në periudhën e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, që nxori prej vetes një sërë tribunësh të shquar. Spikat këtu Abdyl Frashëri, i cili gjatë kohës së Lidhjes së Prizrenit, shkëlqeu me oratorinë e tij për fuqinë bindëse të mendimit dhe për rrjedhshmërinë artistike të fjalës. Ai kështu, njihet si vijuesi i një plejade të tërë rilindasish, që u shquan për elokuencën e fjalës publike, të tillë si Kristoforidhi, De Rada, Jani Vreto, etj. Po aty nga fundi i Rilindjes, me daljen në skenë të Fan Nolit, oratoria shqiptare do të fitonte atributet e saj më të vërteta, për t’u pasuar më pas me kulmin e oratorisë së viteve 30-të, që do t’i takonte Anton Harapit me 6 ligjëratat e tij të famshme të mbajtura në qytetin e Korçës. Duket se ai brez humanistësh arbërorë nuk i kanë dhënë rastësisht ose në mënyrë fenomenike udhë kësaj njësie të qëndrueshme të retorikës dhe oratorisë në mendimin shqiptar. Kodi i burimit etnik ka qenë rrjedha e brendshme e psikikës së kombit që ka ujitur herë pas here truallin mendor të bijve të vet, në epoka dhe rrethana krejt të ndryshme, kah mbirjes dhe lartësimit deri në nivelin e personaliteteve të këtij lloj mendimi.

 Në këtë kohë të turbullt një nga krerët kishtarë të vendit, Pal Engjëlli, arqipeshkvi i Durrësit, hartoi planin e madh për t’i vënë një ledh gjendjes së mjeruar të besimit. Ai është i pari në atë varg të gjatë prelatësh e priftërinjsh të historisë shqiptare, të cilët përveçse barinj shpirtërorë, kanë qenë edhe agjitatorë, që sipas frymës së kohës, pa ndarë idenë e fesë nga atdheu, kanë udhëhequr popullin në luftë për të drejtat e tij, në secilën prej këtyre fushave. Më 8 nëntor 1462, në një fazë relativisht të qetë të luftërave turko-shqiptare, me nismën e këtij prelati e nën kryesi të tij mblidhet ky sinod pranë manastirit të Skënderbeut në Mat në një vend të kësaj treve që sot për sot nuk mund të lokalizohet më saktë. Në këtë mbledhje përveç ipeshkvit Andrea e një shumice klerikësh të Shqipërisë së mesme e veriore, marrin pjesë dhe parësia e vendit e një mori e panumërt e popullit.

Ky është i pari kuvend kishtar shqiptar që dimë nga historia. Mblidhet në periudhën e shkurtër të pavarësisë kombëtare, por në një periudhë njëkohësisht nga më tragjiket e historisë sonë. Një tjetër kuvend i këtillë do të organizohet dy shekuj e gjysmë më vonë, në një kohë kur islamizimi i vendit ka marrë përmasa shumë më të mëdha. Ky është “Kuvendi i Arbënit”, i cili mbahet në vitin 1703 në kishën e Shën Gjonit në Mërqinjë të Lezhës. Është një kuvend shumë më i gjerë se ai i pari, dhe prapa tij qëndron Papa Klementi XI, i familjes bujare Albani, e cila e njihte veten si të rrjedhur prej gjaku shqiptar.

  Këto nuk janë vetëm dhe thjesht sinode kishtare. Janë mbledhje të mirëfillta fetare-politike, ku krerët e kishës bashkë me parësinë e vendit bisedojnë e marrin vendime për të shpëtuar ç’mund të shpëtohet nga visari etik “fe e atdhe”, koncepte që për atë kohë përbëjnë një njësi të pandarë .  Një gjë të tillë synojnë në thelb dhe mendimtarët kishtarë të një periudhe të mëvonshme si Gjon Buzuku, Pjetër Budi, Frang Bardhi, Pjetër Bogdani e të tjerë, e në një farë mase edhe ata të kolonive arbëreshe siç është Lekë Matranga i Siçilisë. Është ky ai kodi i mbijetesës “për fe e atdhe” që ata i përçuan mendimit, e të cilit, vetëdija jonë do t’i raportohet kohë pas kohe.

Të njëjtës mënyrë raportimi do t’i ushtrohet edhe figura e Skënderbeut që nga epoka e humanistit Barleti e deri te letrat e sotme shqipe, duke e personifikuar heroin si arketip përtëritës nëpër kohë, që i jep zërin e pamjen e vet secilës kohë, dhe në secilën kohë është një personalitet që nxit debate, që përballet me vlerësimet më të skajshme, me mohimet më të skajshme dhe me vlerësimet mitizuese e deri ç’mitizuese. Mirëpo, prej thelbit të modelit të tij heroik në kohë, një tjetër model merr fuqi e ndikim, për t’u fronësuar në historinë e mendimit. Ky është modeli shqiptar i tolerancës ndërfetare, krahinore apo modeli shqiptar i heroit konsensual apo i Konsensusit Historik Ndërshqiptar. Po pse vallë, a nuk është ky një model që i shërben edhe civilizimit modern botëror për zgjidhjen e shumë konflikteve? Ato forca brendakombëtare, që e kanë prishur këtë konsensus, sikundër ndodhi në epokën e komunizmit, a nuk e sollën në luhatje vetë qenien tonë nacionale, vlerat e saj të përbashkëta?

 Në këto rrënjë e gjeti mbirjen fara e vetëdijes së përbashkët. Por, e lidhur ngushtë me këtë vetëdije, është edhe një kod interesant, i nxjerrë prej ligjërimeve të shumta që përdor Barleti në veprën e tij. Në fjalimin e kuvendit të Lezhës , përdorimi më i shpeshtë është ai i fjalës liri. Mirëpo ky nuk është një simbol oratorie, përkundrazi, është një shenjë e qartë e një kulture të caktuar. Ndryshe nga civilizimi pushtues otoman që nuk e kishte në fjalorin e vet këtë fjalë (ata kishin fjalën nënshtrim Allahut kundër “të pafeve”…). Orlando Paterson, një dijetar amerikan, në librin e tij “Liria në formimin e kulturës perëndimore”, shpjegon se liria ka formuar modelin kulturor të Perëndimit, ka qenë vlera thelbësore e kulturës perëndimore gjatë gjithë historisë së saj; ndërsa fjala liri te popujt e vendeve joperëndimore nuk ekziston, ato vende e popuj nuk kanë ndonjë fjalë a term të barasvlershëm që do ta shprehte konceptin për lirinë. Madje, ai nënvizon se liria qëndron e pasfiduar si vlera më madhore e botës perëndimore; ajo lindi nga përvoja e skllavërisë, nga vizioni i përbashkët për të.
Dhe Skënderbeu, nëpërmjet Barletit, na del mbrojtës i madhërishëm i lirisë. Askund nuk përdor formula fetare të krishtera! Barleti shkruante si humanist, dhe heroi i tij, në radhë të parë, është humanist, zëdhënës i ri i pikëpamjeve për lirinë. Madje, fjalia e parë retorike, me figurën e apelacionit, hapet me fjalinë që ka thelb të saj lirinë: Ju epirotët mund të gjenit një tjetër mbrojtës të lirisë…!
Dhe pak më tutje: Ju, si burra aq të fortë, të rritur në liri, që qëndruat kaq kohë nën mynxyrën barbare, nuk u mërzitët derisa të më shihnit…! Një përkufizim i tillë, nxjerr në shesh shqiptarin (arbërorin) si karakter që është mësuar të mos jetojë i nënshtruar, si karakter durimtar për ta realizuar qëllimin, por njeri që nuk duron mbi veten dikë tjetër… Po përse doni që unë ta mbaj për vete me të padrejtë emrin e çlirimtarit? Ja, pra, një tjetër koncept, çlirimtari (liberatori). Barleti, diku tjetër, nëpërmjet Skënderbeut, shfaq dhembshuri edhe për popullin turk që vuan nën tiraninë e Sulltanit! Dhe këtë e thotë Skënderbeu, e thotë Barleti, prift i krishterë! Mendime që i qëndrojnë plotësisht edhe kohës së sotme. Secila fjali për lirinë, është e bindshme edhe sot.

    Në gjithë këtë panoramë vlerash dhe traditash, një aspekt themelor që nuk duhet harruar, është ai komunikim i madh që kodi i burimit etnik pati me humanizmin, të këndvështruar si një lëvizje e gjerë social-kulturore. Karakteristikë themelore e kësaj lëvizjeje ishte rizbulimi i njeriut nëpërmjet studimit dhe vlerësimit të krijimtarisë së lënë trashëgim nga autorët klasikë latinë dhe grekë, të asaj që quhet letërsi humane apo studime humane. Prej këtej vjen dhe zanafilla e termit “humanizëm” . Është ky rizbulim i njeriut që përbën dhe një nga premisat e domosdoshme kulturore të Rilindjes, me të cilën lindja e periudhës humaniste nxjerr në pah një distancim të qartë prej botës mesjetare, që karakterizohej nga vënia e Zotit në qendër të Universit dhe lënia e njeriut në një nënshtrim tërësor ndaj vullnetit dhe pushtetit të kishës, ndërkohë që vizioni humanist e vendos njeriun në qendër të Universit, si krijuesin dhe farkëtuesin e fatit të tij.

Megjithatë, humanizmi nuk është thjesht një ndër aspektet kryesore të mendimit të shek. XIV-XV. Ai merr përmasat e një lëvizjeje të gjerë letrare, artistike, filologjike që ka pa dyshim edhe një përmbajtje të caktuar filozofike. Një trajtesë e tillë me karakter laik ishte pothuajse e huaj për autorët mesjetarë që ishin të interesuar më shumë pas teologjisë, pra, që çdo gjë përpiqeshin t’a shpjegonin vetëm me argumente teologjike. Ajo ka qenë e pranishme vetëm te autorët antikë, qofshin grekë apo latinë. Madje, disa prej autorëve të asaj periudhe, siç është p.sh rasti i Ciceronit, jo rastësisht e njësonin veprimtarinë e tyre me të ashtuquajturën studia humanitatis, d.m.th. me studime të tilla që synonin përsosjen e gjithanshme të shpirtit njerëzor, dhe më tej, formimin e “njeriut” në tërësinë e vet. Për humanistët , kultura nuk përfaqëson vetëm një tërësi dijesh, të lidhura ngushtë me njeriun, por dhe një mënyre jetese.

Pothuajse të gjithë personalitetet e lëvizjes sonë humaniste e plotësojnë këtë parim, qenë njerëz të ndershëm e plot virtyte. P.sh., ja se ç’shkruhet për Leonik Tomeun: “E kalonte jetën e tij larg çdo grindjeje dhe ambicieje, në një kohë të lirë të qetë dhe të virtutshme. Nuk ka pasur shumë pasuri, por me të ishte sjellë gjithmonë me ndershmëri, duke shkuar jetën e një njeriu të mirë e të respektuar prej gjithkujt”. Një shembulli virtyti dhe rreptësie në zakone, personifikohej edhe Pal Engjëlli, kurse Mihal Artioti përmendej nga të gjithë si modeli i gjallë i stoikut.

Në këtë realitet të ri kulturor e filozofik të shekullit të XV nuk mund të lihet pa përmendur gjithçka me vlerë që vendeve evropiane në përgjithësi, dhe Italisë në veçanti, i “vërshoi” prej kulturës bizantine, nëpërmjet disa prej letrarëve dhe filozofëve më të rëndësishëm të Perandorisë Romake të Lindjes. Të ardhur në Itali, ata i ndeshje herë si pedagogë të thjeshtë të gjuhës grekë, herë si këshilltarë të Etërve lindorë në këshillat ekumenike të Ferraras dhe Firences apo thjesht si emigrantë të ardhur nga Kostantinopoja, si rrjedhojë e pushtimit të saj prej turqve. Të gjitha këto të marra së bashku do të jepnin një ndihmesë të veçantë në rilindjen e aristotelizmit, nëpërmjet njohjes dhe rivlerësimit të tij drejtpërsëdrejti nga tekstet greke. Jo rastësisht, dy prej figurave më të mëdha të filozofisë arbërore të humanizmit, Tomeu dhe Artioti, ia dedikojnë këtë status prejardhjes së tyre nga Epiri dhe njohjes me gjuhën greke, krahas asaj latine.

Gjithashtu, në këtë zanafillë të kulturës humaniste, ajo ç’ka bie në sy, është prirja për t’ia kundërvënë kulturën humaniste asaj shkencore. Krahas saj, nis të manifestohet një veprimtari karakteristike e humanizmit. Ajo është e lidhur me qëmtimin dhe studimin e dorëshkrimeve të veprave antike, të ruajtura deri atëherë nëpër bibliotekat apo arkivat e kishave e manastireve të Italisë dhe të vendeve përtej Alpeve. Por në shekullin e XV, humanizmi do të përftojë një karakter të veçantë dhe krejt të ndryshëm nga ai i hapave të para të tij. Ai do të përshkohet nga ngjyrime të theksuara etiko-politike. Bie në sy roli që kanë luajtur në këtë drejtim universitetet, në përgjithësi, e sidomos ata të Padovas, Bolonjës, Ferraras, e mbi të gjitha, ai i Padovas. Mund të bëhet fjalë për dy “shpirtra” të shekullit të XV, të cilët, qenë që të dy italianë: humanizmi politik, simbol i të cilit konsiderohet njëzëri Firencja, dhe tradita filozofiko-shkencore, si simbol i së cilës mund të merret Padova. Firencja spikaste me realitetin e saj të ri politik ku veçoheshin, fillimisht republikat dhe më pas, principatat e krijuara në të. Në to krijohen mundësi të reja për të reflektuar dhe menduar, sidomos për të gjithë ata që jetonin pranë kryeqyteteve të saj. Kurse Padova ishte bërë qendër e kultivimit të një kulture të re, me karakter të theksuar teorik dhe e paangazhuar në aspektin politik. Është ky ambienti ideal, thelbësisht humanist, larg ngjyrimeve politike që do t’i tërheqë shqiptarët, për shekuj me radhë, kah kësaj vatre të dijes, për t’u shndërruar kështu në një shenjë dalluese të formimit nëpër epoka të ndryshme. Në Padova, do të gjejë mbështetje Bogdani për kryeveprën e tij, aty do të studiojnë Koliqi e latinisti i shkëlqyer Enrik Laçaj, e po aty do të lindë dhe formohet Valentini.

Si përfundim, mund të thuhet se deri në fund të shekullit të 15-të, bota shqiptare kombëtarisht e kishte zhvilluar vetëdijen e bashkimit kombëtar dhe kishte zhdukur dallimet e krishtera ndërkishtare; politikisht kishte humbur pozitën vetjake kombëtare e ndërkombëtare; ekonomikisht, nga luftimet e gjata mbi njëshekullore, ishte shkatërruar krejtësisht; ndërkaq ekzistencialisht ishte buzë greminës e për t’i shpëtuar asgjësimit fizik kish marrë rrugët e mërgimit. Pavarësisht se intelektualët shqiptarë edhe më tej shkollohen nëpër qendrat arsimore të Italisë, ku vijnë në kontakt më të përafërt me lëvizjet e reja evropiane dhe me kërkesat e tyre politike e kulturore, për arsyet e përmendura më sipër, këto ide nuk do të kenë mundësi t’i tejbartin në popull, nuk do të kenë jehonë dhe ndikim te ai dhe prej tij ta gëzojnë përkrahjen e merituar. Është një kod ky që do të mbijetojë gjatë në historinë shqiptare, një elitë bijsh të migruar, fëmijët jashtë Shqipërisë, që u munduan të ndikonin me të gjitha mënyrat në fatin e atdheut, por kurrë nuk arritën të gjenin dot tek ai një auditor të përshtatshëm, pasi popullsia e tij ngeli përherë në shumicën e kohës e paarsimuar ashtu e ndrydhur mes skamjes, luftrave dhe ndalimit prej 300 vitesh të gjuhës nga ana e pushtuesve turq. Ky shpërpjestim i skajshëm midis nivelit të lartë të elitës dhe nivelit të popullit, do të bëhet që nga kjo kohë e tutje një shenjë dalluese e historisë së mendimit shqiptar deri në epokën e pavarësisë dhe shtetformimit, kur ajo do të fillojë të ngushtohet e të zbutet dalëngadalë.