Si nipi i heroit kombëtar shqiptar Terenzio Toçi, duhet të shpreh keqardhjen time personale dhe atë të familjes Toçi për aq sa çuditërisht pata mundësinë të shoh ne Muzeun e diktaturës në Shkodër. Në hyrje, posteri i parë, i shpjeguar në anglisht dhe jo në shqip, tregon një foto të kriminelit Enver Hoxha pranë Terenzio Toçit, një njeri me besim të fortë, me aftësi të pazakonta juridike, të njerëzimit dhe vlerave të krishtera absolute dhe të padiskutueshme, të idealizmit të palëkundur: ky kombinim është i papërfytyrueshëm!
Ai u kap më 1944 nga torturuesit e Hoxhës, u burgos me muaj, më pas u dënua me vdekje dhe u pushkatua (’45) pas një gjyqi të turpshëm të organizuar nga komunistët serbë. Toçi u përball me dy mashtrues, prokurorin publik Bedri Spahiu dhe kryetarin e gjykatës Koçi Xoxe, të cilët paraqiten në të njëjtin panel dhe që nuk ishin aspak në dijeni të çështjeve ligjore duke mos pasur as dëftesën e shkollës së mesme. Përveç kësaj, vetë Spahiu kishte zënë vilën Toçi duke përfituar nga burgosja e Terenzios. Përkundrazi, Toçi kishte krijuar të gjitha bazat e jurisprudencës shqiptare, frymëzuar kryesisht nga Zanardelli. Ai ishte larguar nga Italia, ku lindi, në moshën 31 vjeç për të luftuar turqit në Mirditë, duke u bërë menjëherë (1911) gjeneral i një ushtrie, kreu i qeverisë provizore, duke ngritur flamurin e parë shqiptar për Fan, më 26 prill 1911. Prandaj, pas një jete në Shqipëri si avokat dhe si njeri institucional (deputet, prefekt, ministër, diplomat, president i kasacionit, etj.), nga lartësia e famës së tij dhe konsensusi popullor, ai pranoi detyrën e Presidentit i Dhomës së Parlamentit si njeri midis Italisë dhe Shqipërisë (1940). Gjatë kësaj periudhe ai luftoi për të drejtat e shqiptarëve, duke pasur një përplasje të drejtpërdrejtë me Benito Mussolinin në Palazzo Venezia në Romë. Këto dhe pasazhe dhe fakte të tjera historike të personazhit mund të lexohen në vëllimet “Odiseja arbëreshe” nga profesori F. Caccamo dhe “Terenzio Tocci babai im” nga Rita Toçi, si dhe të dukshme në filmin dokumentar “Mirage Adriatic” të regjisorit G. Martinelli.
Ai u vra me bajonetë pavarësisht se shpëtoi, sepse nuk u godit, nga të shtënat (kundër Konventës së Gjenevës), e cila u organizua nga torturuesit komunistë kundër tij dhe 16 patriotëve të tjerë në periferi të Tiranës! Për vite të tëra pas përfundimit të regjimit komunist, figura e tij është rivlerësuar e çliruar nga akuza e mëparshme e kolaboracionistit. Ky është kërkimi i së vërtetës, më në fund pas dekadash errësirë absolute, por kjo iniciativë muzeale në Shkodër është një hap i rrezikshëm prapa: Terenzio Toçi dëshmon të jetë një nga gjymtyrët e anëtarit të fundit, i aftë të shkëpusë Shqipërinë nga 1900 nga rregullat primitive të Kanunit dhe për ta drejtuar atë në nivelin e shoqërive të përparuara evropiane. Përfaqësimi në muze i Toçit është, pra, i turpshëm dhe antihistorik, i aftë të mashtrojë qytetarin ose turistin pak të informuar për ngjarjet tragjike të 80 viteve më parë. Prandaj, është absolutisht e nevojshme dhe urgjente të modifikohet ai panel i padurueshëm dhe i papërshkrueshëm, rezultat i një zgjedhjeje të lig, antikulturore ose malinje, e padenjë për një rindërtim historik civil, të arsyeshëm, demokratik, por i rëndësishëm për një vullnet të egër, të mpirë, aktuale. Për të mos hedhur dritë në ngjarjet tragjike të pas luftës. Kemi nevojë për një kapërcim cilësor, duhet të pranojmë rregullat demokratike me ndershmëri dhe besnikëri, pa u futur në kurthet ideologjike të parakohshme dhe në mashtrimin e atyre që luajnë me paditurinë e të tjerëve. Terenzio Toçi u dënua me dënim kapital si kriminel lufte, sot dikush dëshiron ta vrasë për herë të dytë për të njëjtën arsye absurde !!! Ai panel, zonja Lalaj, është një ofendim për Terenzio Toccin dhe kujtimi i tij në mendjen dhe zemrën e familjes së tij, është një goditje e thellë për ata që besojnë në liri, është një çnderim për këdo që mendon të manipulojë historinë në dëm të popullit dhe të pritjeve të tij legjitime pas viteve të një regjimi të ashpër.
Zonja Lalaj, si autore e kësaj vepre, nuk është e përgjegjshme të veprohet kështu me njerëzit që kanë vuajtur aq shumë dhe mezi presin vërtetësi e drejtësi. Paneli “i tij” është një shuplakë ndaj historisë, ofendim ndaj familjes së të ndjerit Terenzio Toçi, çnderim serioz për vendin e tij.
*Nipi i Terenzio Toçit
