Nga Luan Rama
Gjatë shumë viteve në Francë, shpeshherë do të isha i pranishëm në diçka që lidhej me figurën e gjeneralit Sharl de Gol: emri i një sheshi, i një rruge; takimi me një golist të vjetër; një vizitë në Kolombei le dë Eglizë (Colombey-les-Deux-Eglises), vendi mitik i Gjeneralit; përurimi i një statuje të tij vendosur në Shanz Elize; një libër; një film arkivi; një takim në fondacionin “Sharl de Gol”; copëza bisedash me Pier Mesmer, Zhan Fransua Dënio, Gzavie Dënio apo Zhak Bomelin; takimi me një golist shqiptar në rrethinat e Parisit, me të tjerë shqiptarë që e kishin takuar atë gjatë luftës… Jusuf Begeja, Hasan Jero, njerëz për të cilët Gjenerali simbolizonte sakrificën sublime dhe shërbimin më të lartë që mund t’i bëhet atdheut.
E pamundur të mos e ndeshësh në Francë këtë personalitet, jeta dhe historia e të cilit kishte lënë gjurmë të pashlyeshme në historinë shekullore të këtij kombi. E kështu, gjatë dhjetë vjetëve në Paris kjo figurë historike dalëngadalë u rikrijua edhe brenda meje, me jetën dhe itinerarin e vet, me epopenë e lavdishme të luftës, me Rezistencën, betejat në shkretëtirat e Afrikës, zbarkimin në Normandi, çlirimin e Parisit… Jo rrallë, në pritjen që organizohej në Pallatin Presidencial në Elize në atmosferën festive, në atë dekor madhështor e mbretëror, kisha përfytyruar aty njeriun që i kishte shërbyer aq shumë Francës. Ky njeri quhej Sharl de Gol. I vetëm, në çastet më kritike të kombit të tij, kur Franca ishte e poshtëruar dhe e plagosur për vdekje, atëherë kur Parisi pushtohej nga ushtritë e Hitlerit, ai kishte dhënë kushtrimin kryengritës: “Ushtarë, kudo që të jeni, më këmbë!”
Dhe atë ditë historike të 18 qershorit 1940 të “Thirrjes” historike drejtuar popullit, Franca e shtypur kishte ngritur kokën dhe kishte nisur betejën e madhe të lirisë! De Goli hynte kështu në historinë e madhe të këtij kombi!
Shumë dekada kanë kaluar nga vdekja e gjeneralit De Gol dhe, ndryshe nga shumë politikanë francezë të shekullit të njëzetë, emri i këtij njeriu nuk ka mbetur thjeshtë në librat e historisë, në dorëshkrimet dhe arkivat apo kujtimet e gjeneratës së fundit të politikanëve që e kanë njohur atë. Emri i tij në historinë moderne franceze, është një referencë, një filozofi, një besim, një vlerë morale e veçantë për njerëzit që drejtojnë apo do të drejtojnë shtetet dhe do të kenë në duar fatet e kombeve. Gjeneral De Goli ishte nga ata udhëheqës që në çastin më tragjik të atdheut të tij e lidhi veten me kombin dhe iu përkushtua atij. Një përkushtim i thellë, stoik, i pathyeshëm nga stuhitë e kohës, i ngjashëm me historinë e Zhanë d’Arkës. Mitet vinin që larg shekujve për t’u mishëruar në emrin e tij. Kështu, në furtunat e mëdha të historisë, De Goli u kthye në një mit.
Apeli i Gjeneralit De Gol nga Londra në vitin 1940, kur Franca ishte pushtuar hyri në legjendë, pasi ajo ishte shpresa e vetme e Francës së pushtuar nga ushtritë hitleriane. Të shumtë ishin në Shqipëri ata që e kishin dëgjuar fjalimin e Gjeneralit. Arben Puto, historian, ish-nxënës i liceut francez të Korçës, siç do të dëshmonte në vitin 1990 në një kolokium të organizuar nga UNESKO-ja: “De Goli dhe shekulli i tij”, do të thoshte: “Kur Gjermania naziste sulmoi Francën, unë isha në liceun francez “Shatobrian” (Chateaubriand) të Romës. Lufta më bëri të ndërprisja studimet dhe të kthehesha në qytetin tim në Gjirokastër. Rrija gjithnjë pranë radios, që të merrja vesh ngjarjet e luftës. Dhe ja, një mbrëmje një zë u dëgjua nga Radio-Londra. Ishte zëri i gjeneralit De Gol. Ky emër nuk më thoshte ndonjë gjë dhe më ishte i panjohur… Megjithatë, ato ditë francezët nuk u flisnin vetëm francezëve, por mbarë botës.”
Një ditë të vitit 1995, në Tiranë, do të takoja në shtëpinë e tij Hasan Jeron, ish-student në Paris që para luftës. Sapo hyra në dhomën e tij, pashë në një kornizë Thirrjen e Gjeneralit: “Thirrje! Gjithë francezëve!” “E pamundur!” – mendova për një çast, pa e fshehur para tij habinë të gjeja aty, në atë mur të asaj shtëpie të vjetër, vendosur në një mënyrë aq të thjeshtë e njerëzore, atë apel që tashmë i përkiste historisë. Në fakt, Hasan Jeroja e mbante veten për golist, dhe ishte vërtet i tillë. Madje, siç më tha atë ditë, ai kishte shkruar para disa vjetësh dhe një studim me titullin “Shqipëria, De Goli dhe frankofonia”.
Plaku i mençur fliste një frëngjishte të përsosur dhe gjatë gjithë kohës ne folëm frëngjisht. Kështu, ai do më tregonte jetën e tij të vështirë, arrestimet, burgjet, historinë e asaj “Thirrjeje” të varur në mur. “Isha në Shqipëri kur dëgjova “Thirrjen” e Gjeneralit. Atëherë, pas studimeve mjekësore në Paris, isha kthyer në Tiranë. Kisha banuar në Paris, në “Rue Monsieur le Prince”, atje ku banonin dhe shumë studentë të tjerë shqiptarë, mes të cilëve edhe Enver Hoxha. Në fakt, në ditët e para të sulmit gjerman në Francë unë isha në Romë. Mbaj mend se bashkë me dy shokë të mi shkuam në Ambasadën Franceze në Romë që të regjistroheshim vullnetarë për të shkuar në Francë për të luftuar kundër gjermanëve. Në Ambasadën Franceze atë kohë jepnin ca kartona të kuq, ku regjistroheshe për të shkuar vullnetar. Por lajmi për armëpushimin e mundshëm mes Francës dhe Gjermanisë na bëri të ktheheshim menjëherë në Shqipëri. Dhe u kthyem.”
Atë ditë tregimi i Hasan Jeros ndërpritej shpesh nga frymëmarrja e rëndë për shkak të astmës, që i ishte krijuar që nga koha e burgut. Edhe pse shok i Enver Hoxhës, ai nuk e besonte se një ditë, ai student i brishtë, më pas kryeministër, do ta fuste atë në burg për idetë e tij perëndimore dhe për një shoqëri të vërtetë demokratike. Pas “Gjyqit të deputetëve”, Jeron e dënuan me 7 vjet burg dhe më pas, në qeli, e dënuan edhe 15 vjet të tjera. Me sa dukej, idetë e tij ishin të rrezikshme për regjimin. Jeta e tij shkoi sa nga një burg në tjetrin e pastaj në një kamp pune për të burgosurit politikë. “Shpesh në burg mendoja vitet e mia të rinisë, Francën, kohën e luftës, Thirrjen e Gjeneralit… A nuk thoshte Gjenerali se «… Franca ka humbur një betejë, por ajo nuk e ka humbur luftën?» Edhe unë kisha humbur një betejë, por jo luftën. Kur u lirova, e kuptova se luftën e kisha fituar, edhe pse vonë, kur jeta ime po i afrohej fundit.”
Në vitin 1941 disa vullnetarë shqiptarë u nisën të bashkoheshin me trupat e gjeneralit De Gol në frontin e Sirisë. Atëherë pas një lufte të ashpër, trupat e Francës së Lirë, mes të cilëve dhe Legjioni i Huaj si dhe trupat e shumta angleze kishin mundur të hynin në Damask. Kështu shumë vullnetarë të huaj iu bashkuan forcave franceze mes të cilëve dhe shqiptarë e grekë. Pasi mbërritën në Siri, vullnetarët shqiptarë u angazhuan fillimthi në batalionin e punës. Në këtë periudhë, Ahmet Zogu u kishte dërguar disa letra kryetarëve të qeverive të vendeve aleate, duke shprehur gadishmërinë që shqiptarët jashtë atdheut ishin gati të rreshtoheshin përkrah forcave aleate, por i vetmi që iu përgjigj ishte gjenerali De Gaulle, i cili kishte shkuar në Londër dhe kishte krijuar «La France Libre». Pas kësaj, shumë ish oficerë e luftëtarë ruajalistë u integruan në forcat e gjeneralit De Gaulle në Levante, siç ishin Adem Shehi dhe Faik Elmazi, zv.leitnanti Rexhep Bajraktari, sergjenti Ismail Shemsedini apo nipi i Zogut, Hysen Doshishti Agolli, i cili kishte mbaruar studimet ushtarake në Akademinë Ushtarake Franceze “Saint-Cyr”. Interesante janë dhe faktet e botuara së fundi nga studjuesi Auron Tare lidhur me shërbimet sekrete angleze dhe Shqipërinë, ku Zyra e Shërbimit Sekret Anglez në Stamboll raportonte se «një grup shqiptarësh janë rekrutuar vullnetarisht për të luftuar në Palestinë me forcat e gjeneralit De Gaulle», (15 korrik, 1942). Ai informon dhe për disa letra të vullnetarëve shqiptarë që gjendeshin atëherë në Haifa, (Palestinë), të cilët kërkonin që të mos i bashkonin me forcat greke, pasi nuk donin të mbanin shenjat greke apo serbe». Oficerët e shërbimeve të fshehta angleze shkruajnë rreth Ismail Shemsedinit nga Mati, Faik Elmazit nga Mati, Rexhep Bajraktarit nga Hasi, Adem Shehit nga Bulqiza, etj.
Ndërsa për regjistrimin e Hysen Doshishtit, shkruhet në dokumentet e forcave «Les Forces Libres» të gjeneralit De Gaulle: “engagement dans la France Libre: Londres, en février, 1942». Gjithashtu nga Shërbimi Informativ britanik shkruhet në dosjen e tyre se “dy oficerë, togeri i këmbësorisë Adil Dervishi dhe nëntogeri i këmbësorisë Ejup Arianiti janë paraqitur si vullnetarë. Meqenëse ata janë paraqitur pranë autoriteteve ushtarake britanike, kam shpresë se do t’i kontaktoj menjëherë për t’i siguruar për në Palestinë. Nëntogeri Arianiti me gjithë formën e italianizuar të mbiemrit, është në fakt djali i gjeneralit Xhemal Aranitasi, gjeneral i Forcave Ushtarake Shqiptare nën Mbretin Zog, i cili tashmë është refugjat në Stamboll… Ata ishin në gjendje më të mirë fizike dhe kanë qenë njerëz me prejardhje shumë të thjeshtë, të cilët kanë punuar në Stamboll përpara pushtimit të vendit të tyre nga italianët. Asnjeri nuk ka qenë refugjat nga pushtimi italian. Njëri apo, ndoshta, dy prej tyre ishin të punësuar kur dolën vullnetarë. Nuk kam informacion nëse ata kanë qenë ushtarë përpara apo jo, por sipas rregullit që ka Shqipëria, ata duhet të kenë bërë shërbimin e detyrueshëm ushtarak përpara se të lejoheshin që të largoheshin nga Shqipëria për të punuar jashtë… “ Siç shkruhet në një shkresë të konsullit shqiptar në Stamboll, Shaqir Hajrullah Kastrati, i cili është marrë me dokumentet e këtyre vullnetarëve të nisur nga Stambolli drejt Sirisë për tu bashkuar me forcat e Francës së Lirë, bëhet fjalë për 38 vullnetarë, pjesa më e madhe nga Shqiperia e jugut dhe përgjithësisht të fesë ortodokse si dhe disa muslimanë siç ishin Adem Shehi nga Bulqiza, zv.leitnanti Rexhep Bajraktari nga Hasi i Kukësit, Faik Elmazi nga Mati, Ismail Shemsedini apo nipi i mbretit Zog, Hysen Doshishti, që vinte nga shkolla ushtarake e «Saint Cyr» e Francës. Studjuesi Auron Tare ka botuar para disa kohësh në revistën «Mapo» shkresën e konsullit shqiptar të Stambollit duke n’a bërë të ditur dhe emrat e këtyre vullnetarëve si dhe punën e njësive informative të inteligjencës angleze rreth tyre, pasi shumë nga këta vullnetarë kishin refuzuar të ishin në kompaninë e vullnetarëve grekë, pasi kjo do të thoshte se ata pranonin pretendimet e grekëve ndaj jugut shqiptar me idenë e «Vorio Epirit».
Në Paris kam njohur gjithashtu dhe familjen e Jusuf Begesë si dhe historinë e tij. Pas pushtimit të Shqipërisë nga Italia fashiste, ai kishte ardhur në Francë. Atëherë sapo kishte mbaruar Akademinë Ushtarake italiane „Collegio militare“ në Romë dhe „Academia militare“ në Modena. Një vit më vonë e gjejmë atë në Francë, në Marseille, dhe në kohën që Franca u pushtua nga ushtria naziste, me të dëgjuar thirrjen e gjeneralit De Gaulle në radio BBC, bashkë me mikun e tij, komandant Hysen Doshishti, nga Parisi ai shkoi në Londër për tu bashkuar me Forcat e Rezistencës, pra me «Forces Françaises». Në një fotografi që ruhet në familjen e tij, ai ka dalë në Londër në vitin 1940, në kampin ushtarak “Old Dean”. Ruhet gjithashtu dhe karta e tij e angazhimit në ushtrinë franceze: «Carte d’Identité d’Officier en activité de Service Nr.00085. Arme: Infanterie. 15 avril 1940. Lietnant Begeja me matrikulën 55285, niset për në trupat franceze të Afrikës né Algjer, ku do të luftojë gjatë disa viteve. Më 30 qershor 1944 atë e gjejmë bashkë me kompaninë që komandon në Merjayoun me «Troupes de Levant». Më 1 shtator 1945, me çlirimin e Francës, kur ai tashmë është kthyer në Paris, merr një letër nga vetë gjenerali De Gaulle, i cili i shkruante: «Lieutnant Begeja! Duke iu përgjigjur thirrjes së Francës që ishte në rrezik, ju u bashkuat me «Forcat e Lira Franceze» dhe kini qënë në ekipin e vullnetarëve që përballuan luftën me nder. Ju keni qënë nga ata të rradhëve të para që i sollët vendit tonë Fitoren! Pra ju falenderoj miqësisht dhe thjeshtë në emër të Francës!… Gjenerali De Gaulle.» Pas kësaj letre, shqiptari Begeja do të dekorohej me «Medaille Commemorative du Levant», nga gjenerali i divizionit Borguis-Desbories, si dhe nga koloneli Sajons, i Brigadës III franceze të Independencës për «cilësi të mrekullueshme ushtarake që ka treguar në komandimet që i janë besuar. Ky oficer i huaj, – shkruhej me këtë rast, – i angazhuar vullnetarisht në Forcat Franceze të Lira, në të gjitha rrethanat provoi për një ndërgjegje të lartë profesionale, i denjë që të përmendet si shëmbull dhe që ka ditur të fitojë miqësinë e shokëve».
Vite më parë, në Paris, në “Portë Maijo” (Porte Maillot), kisha parë një mbrëmje të më shfaqej papritur një Kryq i madh i Lorenës. Ishte një pamje që më befasoi. Në vijë të drejtë me “Avenue de la Grande Arme”, ai kryq i madh, i ndriçuar nga një dritë ngjyrë ari, në errësirën e mbrëmjes dhe procesionin e pandalshëm të makinave që zbrisnin në “Place Maillot”, dukej sikur vinte që larg dhe ngjitej drejt Harkut të Triumfit. Ky imazh më rikujtoi menjëherë Gjeneralin, që me kalimin e viteve, përmes bisedave, pikëtakimeve, ngjarjeve të ndryshme, më ishte bërë tashmë një personazh i njohur, një personazh që i përkiste një historie të madhe. Madje, miku im Zhan de Miseli (Jean de Miceli, me origjinë shqiptare nga arbereshet e Italisë së jugut), historian dhe golist i vjetër, sa herë do të takoheshim, do të më fliste gjithnjë me pasion për Gjeneralin, thuajse jeta e tij ishte lidhur dhe me atë të De Golit. De Miseli e mbante veten për shqiptar nga familja e Skënderbeut dhe ruante me fanatizëm një unazë të vjetër të trashëguar nga prindërit, ku ishin simbolet e vjetra shqiptare dhe ato të anzhuinëve. “De Goli ishte vetë Franca”, – më thoshte ai.
Një ditë vjeshte të vitit 1999, bashkë me mikun tim Ilir Tepelena po zbrisja me makinë drejt Kolombei le dë Eglizë. Kisha vite me radhë që doja të shkoja pranë varrit të Gjeneralit. Në kujtesën time kishin mbetur veçse disa imazhe të shkurtra nga një dokumentar i gjatë për funeralin e vdekjes së tij. Ideja e një varri të thjeshtë të një njeriu të madh në një vend të humbur të Francës, më shtynte gjithnjë drejt atij fshati, i cili në historinë e Francës kishte hyrë si një vend mitik. Një pjesë e kujtesës së Francës lidhej me atë njeri që këtë vend e kishte kthyer në një strehëz të tij të paqes, në një vatër të ngrohtë familjare, në një kënd të vetmisë, të meditimit, të shkrimit dhe refleksionit politik, dhe së fundi në vendprehjen përfundimtare të tij.
Duke dalë nga autostrada, pa mbërritur në Nansi (Nancy), udha drejt Kolombei le dë Eglizë është plot zigzage dhe kalonte fshatra të shumta, gjersa më së fundi humbte në një pyll të madh e pas shumë kthesash mbërrin më në fund në një fshat të vogël prej disa dhjetëra shtëpish me gjithsejt 350 banorë. Sapo hyn në këtë fshat, vizitori ndalet në fillim te varrezat, atje ku pranë një monumenti të luftës, mbushur nga kurorat e veteranëve dhe ish-luftëtarëve të “Francës së lirë” dhe “Francës luftarake”, duket varri i thjeshtë e i bardhë i Gjeneralit, ku dallohet veçse emri i tij dhe vitet 1890-1970. Pranë tij, preheshin prej vitesh dhe vajza e tij Anë, e pasuar nga gruaja, Ivona, e cila e ndoqi gjer në fund të jetës.
Kolombei ndodhet në Marnën e Sipërme. Që në vitin 1100, kronikat e vjetra tregojnë se këtu kishte pasur – s’dihet pse – dy kisha dhe, siç duket, që atëherë banorët e quajtën këtë vend “Kolombei i dy kishave”. “Lufta e 100 vjetëve” e kishte shkatërruar këtë vend, po kështu dhe trupat kozake më pas, kur rusët i ndoqën trupat e Napoleonit gjer në kufijtë e Francës. Ky ishte fshati i Gjeneralit, për të cilin, pas vdekjes së vajzës së tij, Anës, ishte bërë një vend pothuajse mitik. Ishte vendi i tij i paqes. Kur më 1946 kishte lënë pushtetin dhe ishte tërhequr në Kolombei, çdo 14 Korrik, për festën kombëtare të Francës, ai vishej me uniformën e gjeneralit dhe ngrinte flamurin në majën e çatisë së tij. Pikërisht në Kolombei kishte përgatitur fjalimet për krijimin e partisë goliste “Bashkimi për Francën” dhe po atje kishte shkruar kujtimet e tij. Në këtë stinë të trishtë dhe të fundit të jetës së tij, i dëshpëruar, ai do t’u thoshte me pezm miqve më të afërt të tij: “Francezët nuk më duan më. Ata nuk duan të jenë më francezë. Franca e ka mohuar vetveten.” E madhe dhembja e Gjeneralit, i cili vetveten, siç duket tashmë, po e kthente në një personazh tragjik.
Tutje, mbi atë kodrinë të gjelbërt e të lartë mbi 300 metra, dukej Kryqi i madh i Lorenës, prej graniti rozë, kryqi që Gjenerali e kishte zgjedhur si simbol të “Francës së lirë”, simbol të luftës dhe të lirisë së Francës. Atë ditë, duke vështruar Kryqin madhështor të Lorenës mbi atë kodër të mbuluar nga gjelbërimi, sepse m’u kujtua miku ynë i nderuar Moris Dryon dhe më tingëlluan fjalët e tij plot pasion për Gjeneralin, ditën e vdekjes së tij. Dryoni e kishte adhuruar gjithnjë Gjeneralin, i cili shpesh, kur takoheshin, i thoshte “Mjeshtri im!”, ndërsa ai i përgjigjej “Gjenerali im”. Atë ditë kur Gjenerali varrosej në Kolombei, dora e dridhur e bashkëluftëtarit të tij Moris Dryon, e atij djaloshi të dikurshëm që kishte zbarkuar në Londër në ato ditë të kushtrimit të madh, kishte shkruar: “Gjenerali im! Ja Parisi që ecën! Ja Franca që, falë jush, është bashkuar edhe më shumë… Gjenerali im! Ju fituat gjithçka mund të fitojë një njeri në lojën tragjike dhe të shenjtë, sepse emri juaj do të qëndrojë për shumë kohë, aq sa do të ekzistojë Franca, historia dhe njerëzit… Ju ishit vetëm, Gjenerali im, kur morët udhën e vështirë, heroike dhe madhështore. Ja turma juaj e fundit, e panumërt, e palodhur, që po kalon për t’ju dhënë lamtumirën e fundit sot në mbrëmjen e parë të gjumit tuaj të përjetshëm. Ajo ecën në gjurmët e hapave tuaj në histori. Askush më shumë sesa ju nuk e ka përmbushur fatin që i ishte caktuar, askush nuk i shërbeu më mirë idesë frymëzuese!”
“Buasëria”, që shquhet në cep të pyllit, sot është kthyer në një lloj muzeu dhe vend pelegrinazhi, ku vijnë jo vetëm francezë, por dhe njerëz nga e gjithë bota. Po ajo bibliotekë, po ata kolltukë “perandorakë”, letrat bojë qielli që veshin muret, qilimi, portretet e Virgjëreshës dhe të Shën Anës, që janë krah fotografive të prindërve dhe fëmijëve të tyre. Në këtë pikëtakim me historinë, atë ditë u përpoqa një çast të rikrijoja në imagjinatën time atë ditë të 9 nëntorit 1970, kur Gjenerali do të shuhej njëherë e përgjithmonë. Aty pranë ishte dhe kisha. Herë pas here shkonte aty për të qetësuar shpirtin e tij të trishtë.“Që nga koha e presidentit Mac-Mahon, – kujtonte i biri, Filipi, – Gjenerali ishte i vetmi president katolik praktikan. Kur donte të rrefehej ai shkonte tek disa priftërinj në Maranville, 30 km larg Kolombeit. Ishte një vend që nuk binte në sy. Kur lutej, e bënte këtë jo për të larë mëkatet, por për ti thurrur himn Zotit. Në kishën e Kolombeit i pëlqente të ulej pranë një vitrazhi që paraqiste Zhan d’Arkën dhe Sharlemanjën…” Gjenerali asnjëherë nuk kishte qenë një fetar në shpirt edhe pse shkonte rregullisht në kishë. Ai kishte Biblën e tij dhe dinte të recitonte përmendësh vargjet e Te Deum, të Magnificat apo Dies Irae dhe donte që shërbimi fetar të bëhej gjithnjë sipas traditës kishtare. “Po të mos kisha qenë një i krishterë i mirë, nuk besoj se do kisha patur aq shumë kurajo në uftë”, thoshte ai. Ndërsa Filipi kujtonte se “Babai ishte i bindur se kishte një gjykatës suprem që i mbante sytë poshtë në tokë”.
Më 9 nëntor 1970, ndryshe nga zakonisht, ai ishte zgjuar rreth orës 8:00 të mëngjesit. Si gjithnjë, kishte zbritur në bibliotekë për të përfunduar kapitujt e fundit të “Kujtimeve të luftës”. Shkruante ngadalë, jo më shumë se tri faqe në ditë. Ja pse kishte frikë se nuk do t’i mbaronte dot “Kujtimet e shpresës”. Ditën e fundit i shkoi në “Buasëri” një bujk i fshatit, të cilit i kishte dhënë njërën nga tokat e tij që ta përdorte për interesin e vet. Gjenerali kënaqej që fshatari ishte bërë aq i lumtur. Pasdreke, si gjithnjë, kishte bërë një shëtitje në park. Më pas, u ishte kthyer përsëri shkrimeve në bibliotekën e tij, mbushur plot libra, korrespondenca, letra e dorëshkrime të ndryshme. Në buzëmbrëmje, kishte mbyllur kanatet e dritareve, si zakonisht.
Atë prag mbrëmjeje, veshur me një kostum gri të errët, ai sapo kishte mbaruar shënimet e ditës dhe kishte hapur televizorin, ku spikeri njoftonte: “Këtë mëngjes në Vozhë ka rënë borë…” Pranë tij, Ivona ishte ulur në një kolltuk, duke bërë triko, kur papritmas Gjenerali ndjeu një dhembje në shpinë. “Kam dhembje në kurriz”, – i pëshpëriti së shoqes dhe menjëherë vuri dorën pas shpine, duke lëshuar një “oh”. Bëri një përpjekje, por ndërkohë, i pafuqishëm dhe me sy të errësuar, ndjeu syzet t’i binin dhe gjithçka t’i errësohej. Bota iu shua ngadalë, pak nga pak dhe pastaj e gjitha. Guvernantja Sharlotë erdhi menjëherë, po kështu dhe kuzhinierja e tyre, Honorina. Të trija gratë, bashkë me shoferin, që erdhi pas pak, e vendosën Gjeneralin mbi divan, pranë bibliotekës. E kishin të vështirë ta ngrinin. Ai ishte i përhumbur, i verdhë në fytyrë, me sy të hapur, të palëvizur. Gjenerali dukej se ishte në koma. Ivona i preku pulsin: mezi i ndihej. Vështrimi i Gjeneralit ishte i përhumbur në zbrazëtirë. Pas priftit, nga Bar-syr-Obë (Bar-sur-Aube) erdhi me shpejtësi dhe mjeku, i cili, pasi e pa, konstatoi një krizë kardiake.
Pak më vonë, në orën 19:25, mjeku bëri shenjë se Gjenerali kishte vdekur. Pranë tij Ivona, me sytë e mbushur me lot dhe në krahët e Sharlotës, i pëshpëriti asaj me dhembje: “Sa shumë ka vuajtur këta vjet! Ju e dini, ai ishte si një shkëmb!”
Shtrirë mbi divan, Gjenerali dukej tashmë 10 vjet më i ri. “Edhe i vdekur ishte i bukur, – do të kujtonte Sharlota. – Pas referendumit, dukej që e pushtoi trishtimi i madh!”
I biri, Filipi, komandant i patrullës aeronautike të Atlantikut, atë mbrëmje ishte në Brest. Gjatë darkës, në shtëpi, ra zilja e telefonit. Pas pak, e shoqja, me lot në sy, iu drejtua duke i pëshpëritur: “Babai yt i shkretë!”
Me trenin e natës, ai u nis menjëherë drejt Parisit.
Franca e mori vesh lajmin e vdekjes së Gjeneralit të nesërmen. Djali i Gjeneralit, i cili kishte udhëtuar gjithë natën nga Bretanja në Paris, të nesërmen që në mëngjes u shfaq në portën e Pallatit Presidencial dhe kërkoi që të njoftonte Presidentin Pompidu për diçka urgjente nga ana e tij. Ishte ora 8:00 e mëngjesit. Pasi priti njëzet minuta, atij i thanë të kalonte më vonë. “Presidenti po vishet”, – i pëshpëriti një nga rojat e derës kryesore. Filipi këmbënguli se çështja ishte shumë urgjente. Ai nuk mund t’u thoshte se Gjenerali kishte vdekur. Por ata përsëri deshën ta përcillnin duke i përsëritur: “Kaloni më vonë!”
I zhgënjyer, Filipi njoftoi me urgjencë njërin nga miqtë e të atit të tij, dhe iu lut që t’i jepte urgjent në dorë Presidentit testamentin e Gjeneralit. “I duhet dhënë shtypit sa më parë!” – i tha ai dhe iku për në Kolombei, ku e prisnin të gjithë.
Pas njoftimit të vdekjes së Gjeneralit, në orën 11:00 u publikua dhe testamenti i tij: “Kërkoj që varrimi im të bëhet në Kolombei le dë Eglizë. Varri im të jetë aty ku prehet vajza ime Anë dhe ku një ditë do të prehet gruaja ime. Si mbishkrim: Sharl de Gol, 1890… Asgjë tjetër. Nuk dua funerale kombëtare. Në varrim nuk dua as President, as ministra, as deputetë. Vetëm ushtria franceze mund të marrë pjesë në ceremoni… As muzikë, as fanfara… Refuzoj çdo medalje, dekoratë franceze apo të huaj…”
Atë mbrëmje, krahas agjencive të tjera të lajmeve, edhe ATSH-ja do të transmetonte lajmin e hidhur: “Vdiq Presidenti i Francës Sharl de Gol…” Të tronditur nga ky lajm i kobshëm, shokët e luftës të Gjeneralit kërkuan menjëherë që ai të varrosej në “Mont Valerian”, pranë Parisit, ose në Pantheon apo Les Invalides. Por Ivona kërkoi të zbatohej dëshira e Gjeneralit: një varr i thjeshtë në Kolombei, pranë Anës, vajzës së tyre.
Gjenerali gjithnjë e kishte përbuzur idenë që pas vdekjes trupi i tij të vendosej në Panteon. Sigurisht, ai ishte i vetëdijshëm se gjithë populli do të donte ta vendoste në Panteon, në tempullin e madh të lavdisë franceze. Por, siç dukej, ai kishte zgjedhur atë fshat të humbur, një varr të thjeshtë pranë njerëzve të tij, për të mbetur kështu gjithnjë me ta, në përjetësi. Siç dukej, nuk kishte dashur të ndahej prej tyre. Po, ai e kishte bërë tashmë detyrën ndaj Francës, si një ushtar dhe gjeneral i devotshëm. Kishte bërë Historinë!
Atë ditë, sapo mbërriti në “La Buasëri”, Filipi nxitoi drejt trupit të Gjeneralit, atit të tij, i cili ishte vendosur në një arkivol të hapët në mes të sallonit, mbuluar me një flamur. Në krah të tij, në një komodinë, dy qirinj të mëdhenj qëndronin ndezur. Për Gjeneralin duhej një arkivol i posaçëm, në dru lisi, tepër i gjatë, për shkak të gjatësisë së tij: 2,05 metra. “Ne nuk e kishim zakon t’i ruanim rrobat e të vdekurve, – kujtonte më pas Filipi, – ua jepnim të varfërve, por nëna i dogji që të mos mbeteshin si relike. Në mbrëmje i dogji dhe kostumin gri që mbante ato ditë. Madje dhe dyshekun e tij e po kështu dhe divanin ku flinte ndonjëherë, objektet e tualetit, tasin e mëngjesit, etj… Në kopësht ishte një vend ku digjnim letrat. Aty i dogji. Dilte aq tym, sa njerëzit mendonin se mos kishte rënë zjarri…»
Në Paris, në orën 12:30, pesëqind kilometra larg, në katedralen “Notrë-Damë”, bëhej përshpirtja për shpirtin e Gjeneralit. Shumë presidentë, kryetarë shtetesh dhe personalitete botërore kishin ardhur të nderonin njërin nga figurat historike jo vetëm të Francës, por dhe të botës së shekullit të 20-të. Në radhën e ambasadorëve të akredituar ishte atë ditë dhe ambasadori shqiptar, Javer Malo. Në të njëjtën kohë, Presidenti shqiptar Haxhi Lleshi, Kryeministri Mehmet Shehu dhe ministri i Jashtëm Nesti Nase i shprehnin ngushëllimet ambasadorit francez në Tiranë, Albert Vantier.
Në orën 13:00, Presidenti i Republikës, duke iu drejtuar popullit francez në televizion, kishte thënë: “Francezë dhe franceze! Gjenerali De Gol ka vdekur! Franca është në zi!” Po, Franca atë ditë ishte në zi. Ishte si ajo nëna që kishte humbur njeriun e saj më të shtrenjtë. Atë natë dhe mëngjesin e nesërm, 8 trena të posaçëm mbushur me pesë mijë njerëz u nisën nga Gare de l’Est në Paris drejt Kolombei. Drejt Kolombei nxitonte atë ditë dhe njëri nga golistët e hershëm, shkrimtari dhe ambasadori Roman Gari. “Megjithëse prej 25 vjetësh mbaj në gjoks emblemën goliste të Kryqit të Lorenës, – do të kujtonte për atë ditë ai, – atë mëngjes të 10 nëntorit 1970, ndërkohë që një zë i thyer nga ana tjetër e telefonit më jepte lajmin e vdekjes së tij, unë nuk ndjeva aspak dhembje dhe zemrën nuk e kisha të rëndë. Nuk ndieja gjë tjetër veç një dehje të çuditshme, një ndjenjë të qetë dhe të sigurt të një paqeje absolute. Pse kjo ndjesi e çuditshme, gati lehtësuese dhe e gëzueshme…? Vallë pse njeriu që ishte Franca, e quante vdekjen si një ekzil larg mediokritetit?”
Dymbëdhjetë të rinj nga fshati Kolombei kishin ardhur të mbanin mbi supe arkivolin e Gjeneralit. Ishin ata që do ta vendosnin trupin e tij në blindin ushtarak të ushtrisë franceze mbuluar me një flamur. Ishin ata që do ta zbrisnin në varr atë ditë të 11 nëntorit 1970. “Kur mbaja arkivolin në sup, më dukej sikur mbaja babanë tim, vetë Francën”, – do të thoshte më pas njëri prej tyre. Pak njerëz e rrethonin Gjeneralin: familjarët dhe të afërmit e ngushtë si dhe Dë Myrvil me disa shokë të luftës. Në librin e tij kushtuar Gjeneralit, “Lisat që presin…”, Andre Marlo shkruante: “Një fshatare me një shall të zi klith pas ushtarëve të Marinës: «Pse nuk më lënë të kaloj!?» Unë preka supin e marinarit dhe i them: «Duhet ta lini. Gjeneralit do t’i bëhej qejfi. Ajo klith sot si të klithte vetë Franca!»”
Pasdite, në orën 16 :00, Presidenti Pompidu dhe Kryeministri Shaban Delmas u përkulën para varrit të Gjeneralit.
Riçard Niksoni, i cili donte të vinte për varrimin e tij në Kolombei, dërgoi një telegram ngushëllimi: “U trondita thellësisht nga vdekja e gjeneralit De Gol. Vendi im e konsideronte atë si një aleat në kohë lufte dhe një mik të vërtetë në kohë paqeje. Madhështia e tij nuk njihte vetëm kufijtë e Francës. Humbja e tij është një humbje për gjithë njerëzimin!”
Ato ditë, drejt Kolombei le dë Eglizë udhëtonin njerëz me kurora, që vinin nga e gjithë bota. Në njërën prej tyre lexoheshin emrat e Mao Ce Dunit dhe Çu En Lait… Golda Mejeri, Kryeministrja e Izraelit, do të shprehej për të si “…një nga njerëzit më të mëdhenj të epokës sonë”.
Vdekjet e personaliteteve dhe politikanëve të mëdhenj të botës perëndimore në shtypin e atëhershëm shqiptar kalonin pa komente dhe thjesht me një njoftim të shkurtër. Edhe pse për Gjeneralin nuk u shkrua shumë, Enver Hoxha do të fliste shpesh për të. Ai e dinte se një Gjeneral tjetër nuk do t’i vinte më Francës dhe Europës dhe se fortesa e fundit antiamerikane në Europë kishte rënë. Në ditarin e tij “Superfuqitë”, më 11 gusht 1970 Hoxha do të shkruante: “Borgjezia kapitaliste franceze gjendet tashmë në udhëkryq. Asaj i duhet tashmë të vërë në jetë një politikë intransigjente si e De Golit, ose ndryshe të kapitullojë para fuqive imperialiste të Shteteve të Bashkuara të Amerikës, Republikës Federale Gjermane dhe Bashkimit Sovjetik, të cilët dominojnë sot Europën dhe krijojnë zinxhirë të rinj. Natyrisht, përballë një rreziku gjermano-sovjetik në Europë imperializmi amerikan do t’i forcojë pa dyshim aleancat e vjetra me Anglinë e Francën. Koha do ta tregojë…”
Në kujtimet e tij, ambasadori shqiptar Javer Malo do të shkruante: “De Goli luftoi që Franca të mbetej një fuqi e madhe dhe të ishte violinë e parë në Europën e bashkuar, duke tërhequr pas vetes Gjermaninë. Ai luftoi deri në fund për forcimin e pozitave të shtetit francez.”
Një surprizë e papritur më ndodhi në shtatorin e vitit 2019, kur isha ftuar në një festival ndërkokombëtar të poezisë në Rahovec. Isha mes disa poetëve amerikanë, irlandezë, japonezë sllovenë etj, kur një poet kosovar m’u afrua dhe më tregoi një diçka të habitshme. Kishte qenë në forcat e UÇK-së gjatë luftës së Kosovës kundër ushtrisë serbe, dhe në burg, kishte mundur të lexonte librin tim për gjeneralin De Gol. Mu duk e pabesueshme por ai nisi të më thoshte fjalët se si De Gol e identifikonte veten me Francën. «Fjalët e Gjeneralit më kujtohen edhe sot. Ishin fjalë epike dhe veçanërisht mënyra se si ai e donte Francën dhe si i drejtohej asaj. Kishte një forcë të jashtëzakonshme në përkushtimin e tij për atdheun e vet…»
Kështu, edhe pse vitet kalojnë, figura e Gjeneralit mbetet madhështore dhe plot dritë. Dhe e tillë do të mbetet: një jetë e vërtetë dhe reale që ka marrë përmasat e legjendës!