“Realiteti mes pasqyrimit dhe tjetërsimit”- Shejzat dhe AQSHF
Fatmira Nikolli
Një prej të burgosurve të Spaçit (në shpatin e djerrë që rrethohej nga kodra të zhveshura që shërbenin si mure për t’i ndarë me botën) më rrëfente në atë që kish qenë komanda, se në sheshin ku mblidheshin të dënuarit, dëgjoheshin me detyrim këngët e artistëve që jetonin në Tiranë e në “liri”. I këndonin dashurisë, lumturisë dhe begatisë së atdheut. Por në honin mes maleve, ku i burgosuri qe degdisur e nga ku nuk e dinte si do dilte, as nëse do dilte, ajo këngë dashurie pothuaj i dukej një mallkim, ajo këngë begatie një tallje dhe ajo mbi lumturinë një ridënim. Atë e kish harruar e dashura, begatinë e atdheut e njihte prej kothereve dhe lumturia (!) nuk rezononte kur i qe mohuar liria e dinjiteti. Shpjegimi i ish-të dënuarit që i kish dëgjuar këngët e para 1990-ës nga “pozicioni i armikut” ishte sa vetëdijësim për perceptimin mbi propagandën, po aq edhe përballje me tjetrin. Një rilexim i asaj që disa e merrnin për të mirëqenë dhe një lexim për së pari, i asaj që ndodhte diku larg nesh, që ne (të tjerët që nuk ishim atje) nuk e dinim as nuk e njihnim.
Ai i dëgjonte me detyrim si këngët, edhe leximet e veprave të shokut Enver. Ai nuk kishte zgjedhje dhe kjo për të qe një formë torture. Shpjegohej edhe kështu përçmimi për ato këngë, një tjetër shpjegim i refuzimit ishte pavërtetësia e tyre. Por këngët, nuk ishin të vetmet, që përçonin realitete të paqena, në fakt ato qenë vetëm pjesa më e vogël e asaj që servirej si e mirëqenë. ”Kujtesa historike ndërtohet dhe rindërtohet. Paradoksalisht për këtë arsye ne sot përdorim edhe atë çka ka prodhue ajo kohë – për me gjykue me distancim të kaluemen, për me njohtë shkaqet e të qenit këtu ju jemi. S’duhet të kemi iluzionin se gjuha filmike e atynekinoditareve nuk na përket ma, se mendësia e tyne asht e largët, se plasticiteti i saj asht tejkalue.
Po të shohim me vëmendje do të vërejmë edhe sot në përdorim shumë mjete shprehëse të asaj kohe”. Ardian Ndreca, profesor i filozofisë në Urbaniana në Romë, flet për kujtesa që ndërtohen e rindërtohen, pa lënë mënjanë, rileximin e tyre për të rilexuar veten. Nëse lind nevoja e rileximeve, shkasi është leximi i keq fillestar, ose paraqitja e mbrapshtë me arsye. Të mërkurën me 26 gusht, Shejzat në bashkëpunim me Arkivin e Filmit shfaqin në Art House filmin dokumentar “Realiteti mes pasqyrimit dhe tjetërsimit”. Materiali është një rilexim i kinoditarëve e materialeve filmime të periudhës së komunizmit, tashmë parë me sy kritik, për të qëmtuar mes zërit, imazheve, sekuencave, si servirej bota që nuk ish dhe roli i propagandës në jetët tona para 1990-ës.
E shtrirë kudo, që nga filmi artistik, te arti, parullat, librat, ajo nuk kishte se si të mungonte në lajmet e përditshme. Por e meta e “lajmeve të rreme” të epokës para “fakenews”, është se duke qenë krijuar për të dhënë të vërtetën ata e rikrijonin atë. “Manipulimi i imazheve, ndryshimi i realit, gërshetimi i demagogjisë me transformimin real janë tipike për atë kohë”, thuhet në ftesën për shfaqjen e dokumentarit këtë të mërkurë në Shkodër. Shpesh, është diskutuar në vend, nevoja për rishikim të filmave të prodhuar në diktaturë, pikërisht prej se përçojnë një realitet të paqenë duke krijuar përshtypjen në brezat e rinj, se e kaluara që dënohet nga ish të burgosurit, ka qenë si në filma, pra, aq e “bukur” dhe e vërtetë. Ndreca, duke lënë mënjanë qasjet e filozofit, është më i qartë dhe i drejtpërdrejte kur thotë se, “diktaturat prodhojnë dokumentacion, përfshi edhe atë vizual, prandaj këto kinoditare janë dëshmi të asaj kohe dhe deri diku flasin vetë, mandej kanë nevojë për diçka ma shumë. Kjo e fundit nuk bahet as me mallkime, as me premje, errësime, pulla të kuqe, por me vetëdijësim historik. Ky asht qëllimi i këtij aktiviteti”. Si drejtues i Shejzave, ai rrëfen edhe qëllimin e shfaqjes së dokumentarit mbi materialet filmike që “dokumentojnë” realitete të paqena. Përtej jetëve të paqta, xhirove të mbrëmjes, ecejakeve në anë të liqenit, punimeve artizanale, kulturës e gurrës popullore që rivlerësohej, përtej uzinave, fabrikave, arritjeve, përtej kësaj jete që na shfaqej kudo, e imponuar me madhështi, pothuaj duke na detyruar të jemi të lumtur e të dukemi si të tillë, kishte edhe një jetë tjetër, të cilën dihej vetëm që ishte ajo e armiqve.
Ndreca kërkon që “të kambëngulim te gjuha e imazheve, për me zbulue atë që qëndron përtej rrezes së objektivit, mbas shpatullave të kinoperatorit, me ndie zhurmat e shurdhëta që nuk shquhen, por që kanë qenë sfondi i gjallë i jetës që lëviz në këto pamje”. Është njësoj si të mbyllësh sytë, të mendosh të burgosurin në Spaç, që kishte rënë të flinte me trupin e dërrmuar dhe barkun bosh, pasi kishte dëgjuar në radio Tirana se Shqipëria e begatë kish tejkaluar planin pesëvjeçar. I drobituri shtrëngon duart e lidhun me gjalma prej plagëve. Nesër e presin karrocat e minierës, buka e thatë dhe fjalimet e udhëheqësit. Atë nuk e njeh asnjeri, këngët nuk janë për të, as filmat, as kinoditarët. Ai është mohuar dhe në mohim ku është lënë, vlen vetëm si kafshë pune për të arritur objektivat e atyre që nuk e llogarisin.
Detyra jonë, -thotë Ardian Ndreca, një prej organizatorëve të shfaqjes së dokumentarit “Realiteti mes pasqyrimit dhe tjetërsimit”, – asht mos me e humbë rastin me meditue rreth së kaluemes, kjo asht nji sfidë për çdo kohë, por sidomos për ne që kemi aq nevojë për pavijueshmëni me atë të kaluemen që nuk kalon.