Romani “Itaka” i Fate Velajt – Çdo roman ka një zanafillë, një strumbullar ku “kali” i fantazisë dhe i rrëfimit duhet të rrotullohet rreth “lëmit”, që shkrimtari ka mbledhur e qëmtuar për të shkoqitur kashtën nga gruri. Kështu edhe Fate Velaj me romanin e tij të tretë, “Itaka”, pjesë e trilogjisë “Kreuztane”. Mendja e shkrimtarit është e mbushur plot hollësi jete, ngjarje, gjetje e shkrepje të bukura ardhur nga rrëfimi e përtej tij, në një muzg të bukur ku konturet mjegullohen, bëhen fir dhe prej andej shfaqen spikama simbolesh dhe kuptimesh të dyfishta, metafora, palimpseste prej një parandjenje a telepatie makthi, që bëhet pjesë e ndjeshmërisë së thellë, e gjumit të prishur dhe e anktheve që flenë tek e pashpjegueshmja dhe që shfaqen befas me një dritë të fortë nëpër ëndrra apo paranoja dramatike. Pikërisht kështu e kam dekriptuar të menduarit e Fate Velajt në këtë roman. Është po ai njeri që rikthehet te vetvetja për të dëshmuar vetveten. Shkrimtari dhe njeriu. Ai është personazhi i vetvetes dhe romanin mund ta quash “autobiografik”, por cilësimi i zhanrit s’ka fare rëndësi kur paramendojmë nivelet dhe kriteret artistike.
Disi ndryshe nga “Kreuztane”, kësaj here “pasqyrat e narcizit” te romani “Itaka” kanë nxjerrë në pah jo shqiptarin që e merr jetën sy për sy, kokëkrisur, vullnet-hekur, që i bie edhe murit me kokë, i sulet aventurës së emigrimit nga Vlora e Shqipëria copë-copë, fill pas vitit 1990 drejt Austrisë së begatë e nën shkëlqimin aristokratik të etikës dhe muzikës. Dhe aty, në një udhëkryq që në gjuhën gjermane quhet “Kreuztane”, ai vendosi të përcaktonte fatin e vet, të shkonte në drejtimin nga do të vinte edhe makina e parë që do të shihte, njësoj si udhëkryqi i Herkulit, teksa zoti i Olimpit, Zeusi, i gjëmoi në vesh: rruga majtas është e mbushur plot gëzime, hare, bollëk, qejf, rruga djathtas është e mbushur plot vuajtje, privime, uri, luftëra. Tek e para emri yt do të shuhet, sepse aty është e rëndomta, “si gjithë të tjerët”, tek e dyta emri yt do të mbetet, sepse aty është lavdia, “ndryshe nga të tjerët”. Dhe Herkuli zgjodhi rrugën e dytë, atë të mundimshmen, por të lavdishmen. Si për inat, aty në Kreuztane (udhëkryq) djaloshit Fate, ndryshe nga Herkuli i mitologjisë, nuk iu shfaq për dreq asnjë makinë. Fati i tij kishte mbetur “pa fat”… Vendosi të mbetej aty, tek ai vend, në ato lartësi malesh të veshura me borë dhe pemë të larta, me shtëpi të kredhura në gjelbërim apo bardhësinë e borës dhe akujve. Aty qe fati i tij, dhe pikërisht aty ai arriti ta sfidojë statusin e emigrantit shqiptar. Dhe me punë, me talent, me zotësi dhe me vullnet të paepur, u bë një artist i njohur atyre anëve, një qytetar i denjë i Austrisë e më pas një qytetar i Evropës, titull që ia dhanë në Bruksel pas gati 20 vjet qëndrimi.
Kur e kam lexuar vëllimin e parë të trilogjisë “Kreuztane”, kam mbetur sinqerisht i befasuar. Aroma e letërsisë nga një kritik, ndihet. Ishte një roman i mbushur me jetë, me dramë, me patos, me përjetime të thella që shkonin drejt tragjikes, anktheve të fshehura. Kishte një begati ngjarjesh që ndërtonin një narrativë të ëndshme, e cila grishte në çdo qoshe, të rrëmbente dhe nuk të linte të merrje frymë. Sepse përmes fatit të personazhit Fate Velaj ti hamendësoje gjithë atë turmë pafund shqiptarësh që morën udhën e emigrimit, që iu turrën anijeve, i mbushën plot dhe vrapuan asaj bote që e kishin ëndërruar apo e kishin parë në formën e një iluzioni e përralle të bukur nëpër ekranet e RAI italian e gjithandej ku vidhej spërndritja e Perëndimit. Qe një Shqipëri e uritur, e lënë për ibret të zotit, që i dëboi fëmijët e saj, i volli. Pastaj erdhi vëllimi i dytë, “Nilkon”, ku tanimë ajo muskulaturë jete e rrëfimi sikur strukej në strukturat jo fort grishëse si prej reportazhi të zgjatur, duke treguar e shpjeguar konceptimin dhe realizimin e një ekspozite piktorësh e skulptorësh nga 25 vende, të cilët i bashkonin lumenjtë Danub dhe Nil, pra Lindje-Perëndim, me mesazhin e komunikimit të kulturave si faktor njohjeje, paqeje dhe vëllazërimi mes popujsh (ani pse dy kullat në Nju-Jork qenë goditur nga terroristët e Al-Kaedës dhe era e luftës dhe e armiqësive lëvizte ajrit të kontinenteve). Por gjithsesi, siç edhe kam shkruar në shkrimin tim përcjellës për këtë roman, “Nilkon” nuk e mbërriti dot “Kreuztane”, kishte brenda trupit të vet shumë pasazhe rrëfimore, ndonjëherë të rëndomta, pa pulsin që romani i parë e kishte nerv të vetin, pa dramatiken e tij, pa atë idenë e magjishme të sfidës së njeriut të pambrojtur, të vetmuar e pa përkrahje ndaj fatit, në “udhëkryqe” jete të mundimshme e dramatike.
Ndryshe ngjau me romanin e tretë “Itaka”. Tanimë shumë nga cilësitë dhe talentet e shprehura te “Kreuztane” rivijnë. Rrëfimi, sidomos nga mesi e tutje, fiton atë zhdërvjelltësi e kërshëri si dhe më parë, vepra nis e të rrëmben në rrjedhën e vet. Rishtazi flitet për përgatitjen e dy ekspozitave me takimet dhe udhëtimet gjegjëse, por autori sjell lëndë të freskët njerëzore, tipa, histori domethënëse e gjer prekëse, ku veçohen ato në Bukuresht të Rumanisë. Fjala duket më e përpunuar, gjuha shkrifërohet, zbulohen tunele e kthina shpirtërore të vetë heroit letrar, ku bulëzojnë ankthet njerëzore, pandehma të frikshme, paranoja që kthehen habitshëm në situata tragjike, pa anashkaluar edhe disa episode të mbushura me humor e karaktere të çuditshme, gjithë huqe e vese, çudakë e marrokë, që i japin romanit nur. Thuajse gjer në mesin e tij ndiqet po ajo strukturë, ose thënë më saktë po ajo skicë rrëfimore ngjarjesh, që duket sikur kopjon atë të romanit “Nilkon”. Është thuajse e njëjta ecejake e autorit si dikur me ekspozitën “Midis Danubit dhe Nilit”, as ekspozitën “Arti përmirëson kohën”, ku arti konceptohet si pushtet ideologjik dhe qytetërues duke apeluar për paqe, tolerancë, mirëkuptim, dashuri, ndërkomunikim kulturor. Tanimë është një tjetër ekspozitë, “Good morning, Balkan”, me artistë nga vendet ballkanike, rishtazi me mesazhin se në Ballkanin si vatër zjarri, urrejtjesh dhe paragjykimesh nacionaliste duhej ngritur një tjetër kulturë, që i bashkonte njerëzit dhe jo që i hidhte në ploja gjaku ata, siç kishte ndodhur me shpërbërjen e ish-Jugosllavisë dhe luftërat ronitëse mes popujve.
Përtej këtyre përshkrimeve që autori, jo rrallëherë i jep me një stil të çlirët dhe ngjyra të larmishme, mua më kanë mbresuar posaçërisht ato çaste, kur ai i ikën deskriptivitetit dhe i kthehet vetes duke e shndërruar të menduarit e tij në objekt thellomash psikologjike, si një “autoterapist” siç, në fakt, shkrimtari dhe është gjatë narrativës së tij. Arkitektura e romanit është po ajo, e pandryshueshme, ku Fate Velaj na vjen njëherazi “edhe si shkrimtar, edhe si personazh”. Nuk është fjala thjesht te parapëlqimi stilistik i rrëfimit në vetë të parë, por tek aftësia për ta shndërruar vetveten pikërisht në një personazh të dimensionit dramatik, për të zhbiriluar thellë dhimbjeve, vuajtjeve, anktheve dhe paranojave të tij vetjake, në një marrëdhënie të ngrohtë, prekëse e thellësisht intime, posaçërisht me të ëmën, me kujtimin ndaj të atit, me gruan dhe fëmijët (vajzën, Helenën dhe djalin, Romelin), me tërë atë çka i ngjet.
Nyja 21 është ndofta klimaksi i rrëfimit, një poemë e frymëzimit të artistit, aty ku mendja dhe zemra e tij prekin Zotin, aty ku gjuha e “pakuptueshme” e lindjes së një vepre arti në pikturë mund të dekodohet veçse nga fjala, nga përshkrimi i situatës emocionale, nga ajo rrokullimë ndjeshmërish që burojnë shumë thellë qenies, në pjesën e mugët e mistike të saj, në trojet “frojdiane” ku simbolet e vdekura, ashtu të ngrira, rivitalizohen befasisht, kthehen në figura të prekshme njerëzish të dashur, nga ku kujtesat e fëmijërisë, edhe pse të kredhura thellë shpirtit, ndënë një tymtajë misticizmi që as vetë artisti nuk e kupton dot “si dhe përse”, shpërthejnë dhe dalin si bluja e detit të Vlorës, si ai shkëmbi tregurësh në breg ku artisti në moshë të vogël donte të hidhej në det nën thirrjet e shokëve “Hidhu, mos ki frikë!” (njësoj sikur t’i thoshe, ‘ec, kape fatin tënd, jetën tënde, mos u tremb!’). Pastaj mbi ato njolla blu piktori do të hidhte mbi telajo, ndënë ngashënjimin poetik të krijimit, qindra stërkala piklash të bardha nga furça e bojës si të qenë ato stërkalat e dallgëve të detit, që përplaseshin në shkëmb. Dhe nga thellësitë e ndërdijes së tij ja ku del habitshëm një çelës (çelësi i sirtarit të babait, Melos, ku ai kishte kyçur letrat e dashurisë ndaj nënës së shkrimtarit dhe kujtimet e shtrenjta e sekrete të jetës së tyre). Më tutje piktorit i veton në tru një patkua: e panjohura e fatit me udhëtimin drejt botës “tjetër”, jetës së re që e priste tutje vendlindjes, në dhera të huaj. Dhe mes tingujve të Bethovenit, simfonisë së 9-të me tekstin “Ode e gëzimit” të Shilerit, kur atij i duket sikur cicërijnë mijëra zogj e krejt natyra ngashënjen në triumfin e jetës, ashtu edhe shpirti i piktorit Velaj ngashënjente mes ngjyrash, teksa krijonte një nga pikturat e tij më të bukura e më përfaqësuese, “Rapsodia e blusë së jugut”. Ndofta është nyja më e frymëzuar e këtij romani, ku letërsia vetëshfaqet dhe s’ka nevojë për koment. Ndofta është edhe rasti i parë në letërsinë dhe artin shqiptar kur piktori dhe shkrimtari bëhen bashkë, një qenie, dhe laboratori krijues prej piktori zbërthehet dhe përshkruhet bukur tanimë prej shkrimtarit. Është pjesë e fatlumnisë që diç e tillë të na jepet, dhe pikërisht mbi një vepër arti konkrete, jo procesin krijues në përgjithësi.
Nga mesi i romanit stili përsoset, emocioni rritet, mbërrin në nivelin e romanit “Kreuztane” dhe në dy-tri momente e tejkalon atë. Pikërisht sinqeriteti i përjetimeve të shkrimtarit mbi sëmundjen dhe vdekjen e nënës së vet, pamundësia e pranisë kur ajo mbylli sytë, brenga harmuese që e bren atë pse s’arriti t’i ndodhej pranë, një grusht dhe i ngrohtë hedhur mbi arkivol jo te koka, por te këmbët (sepse te koka ajo ishte duke përqafuar tashmë Melon, të shoqin e saj të vdekur vite më parë, që e priste i përmalluar dhe i thoshte “pse vonon kaq, eja!). Ka një detaj ky episod mallëngjyes, i denjë për poetët: teksa autori ikën nga shtëpia e nënës së vdekur në Vlorë drejt Tiranës, e ndalon papritur makinën dhe vë re se perdja e dhomës ishte e mbyllur. Nuk e pranonte dot atë imazh, syri iu vra, sepse perdja qe përherë e hapur kur ai vinte në Vlorë tek ajo shtëpi, dhe e dinte se aty ishin sytë e nënës që e prisnin me mall përherë… përherë… Dhe ai kthehet, e mbledh perden duke e lënë dritaren të hapur, ku do të ishte përherë aty syri i malluar i nënës së tij, që do ta priste e do ta priste aq sa ai të kishte frymë si bir në këtë dhe… Vërtet e bukur dhe e gjetur, ani pse është një e vërtetë vetjake e Fate Valës. Mëpastaj do të kujtoja atë ndjeshmëri të butë, si të pabëzajtë për gruan, Klarën, me të cilën udhëtuan monopatit të vështirë të jetës si emigrantë, çastet e punës në atelie së toku me vajzën, edhe kjo që provon në pikturë si i ati dhe të dy hapin një ekspozitë.
Një tjetër pikë e epërme është humbja e dëgjimit (nyja 23, 24, 25), nga episodet më të ndjera, që ka një magji brenda saj, një si ndjenjë të pashpjegueshme vetësakrifikimi e shoqëruar me frikë, paranojë, dyshim. Shtrimi në spital, pritja e ankthshme e rezultatit, aventura e dështuar e operacionit në veshin e djathtë, shqetësimi i familjes, ku shkrimtari krijon çaste vërtet të trishta, shoqëruar nga një ndjeshmëri e thellë, pa zbukurime stilistike dhe frazeologji, por një emocion i vërtetë, i drejtpërdrejtë, burimor, që mua më preku shumë dhe më përloti. Ende më duket sikur dëgjoj fjalën në gjermanisht të Klarës e të vajzës “Ich habe dich lieb”, që në shqip do të thotë “Të kam shpirt”, sikurse ende shoh syrin e nënës së tij, që e ndiqte gjithë merak. Pikërisht te ky episod i shkruar mjeshtërisht unë bie dakord me vlerësimin e Ismail Kadaresë për letërsinë e Fate Velajt kur thotë: “Ardhja në letrat shqipe e një autori origjinal si Fate Velaj është një ngjarje letrare, një risi e papritur dhe e gëzueshme për lexuesit. Kemi të bëjmë me një autor tejet të veçantë, ndryshe në gjithçka, me një gamë të gjerë larushmërie përthithëse, plot freski dhe stil rrëfimtar të magjishëm. Gjuha e shkrifët e plot kolorit e këtij autori është një grishje për lexim që duhet përshëndetur nxehtësisht”.
