*Pjesë nga libri i autorit “Ylli i shkrimtarit – biografi për shkrimtarin Ismail Kadare nga koha e diktaturës deri më sot”
Vitet 1973-1975 mund të quhen si vitet më të këqija që kishte kaluar Kadareja deri në atë kohë. Pas fushatës kundër romanit “Dimri i vetmisë së madhe”, erdhi goditja e “Pashallarëve të kuq”, që mund të quhet si një gjysmë gjyqi i vërtetë penal për shkrimtarin (nuk duhet harruar se gjyqet në atë regjim nisnin pikërisht në mbledhjet e partisë). Në këtë atmosferë, shkrimtari u tremb seriozisht për jetën e tij. Ai e kuptonte, se ndërsa diktatura nuk mund ta vriste me një gjyq formal, siç kishin dëshirë konservatorët, mund ta bënte këtë gjë me shumë mënyra të tjera. Varianti i preferuar i Sigurimit të Shtetit për ta vrarë shkrimtarin, siç doli më pas, ishte që të inskenonte vrasjen e tij nga të persekutuarit politikë, pra nga antikomunistët, në mënyrë që ta lidhte shkrimtarin e vdekur përjetësisht me diktaturën dhe me komunizmin shqiptar. Domethënë se antikomunistët e vranë shkrimtarin si hakmarrje për portretin që ai i bëri Enver Hoxhës. Madje edhe dërgimi i shkrimtarit në Lushnjë, pranë një fshati të internuarish, pasi shkrimtari kishte shprehur dëshirën për t’u larguar nga Tirana, dukej se ishte bërë në kuadrin e këtij plani të vrasjes së tij, kuptohej, në qoftë se diktatori do të jepte lejen. Shkrimtari e ndjente rrezikun e vdekjes, por ishte i pafuqishëm të bënte ndonjë gjë për t’u mbrojtur. E vetmja gjë që mund të bënte shkrimtari, ishte që të linte mesazhe për të ardhmen ku të shpjegonte të vërtetën e vdekjes së tij. Dhe Kadareja e bëri këtë gjë tri herë, me anë të veprave të tij letrare. Së pari e bëri këtë gjë te romani “Nëntori i një kryeqyteti”, që ishte romani i fundit që botoi Kadareja para se në 1975-ën t’i ndalohej botimi i romaneve për trembëdhjetë vjet. “Nëntori i një kryeqyteti” është një tjetër roman pa hero pozitiv. Personazhi kryesor është shkrimtari Adrian Guma, një shkrimtar apolitik, që kalon një krizë si shkrimtar në Tiranën e nëntorit 1944, në prag të ardhjes së komunistëve në pushtet. Adrian Guma është një personazh negativ sipas këndvështrimit të letërsisë së realizmit socialist. Nuk është rastësi që ky roman i Kadaresë u shkrua pikërisht në kohën më të vështirë për të. Pikërisht në këtë periudhë të jetës së tij, Kadareja nisi të mendojë thellë për fatin e shkrimtarëve shqiptarë të periudhës para 29 nëntorit të 1944-ës. Romani është një homazh për brezat e humbur të shkrimtarëve shqiptarë. Nuk është e vështirë që të kuptohet se Kadareja e identifikon veten me Adrian Gumën. Duke përshkruar Adrian Gumën në roman, Kadareja për herë të parë ka përshkruar atë që ai më pas do ta quante “kalendari i dytë i shkrimtarit”, koha personale e shkrimtarit, jashtë kohës së përgjithshme. Në roman, shkrimtari Adrian Guma kërkon të gjejë kohën e vet, jashtë kohës:
Gjithë këto vitet e fundit, midis turbullirave dhe rrebesheve të shkaktuara nga të dyja palët, ai kishte kërkuar një kohë të tretë, një kohë të vetën, më të përgjithshme dhe eterne, që qëndronte sipër pasioneve dhe batërdisë, si qielli i ftohtë që rri sipër furtunave. Ai ishte i bindur se pikërisht kjo ishte koha e vërtetë. Të tjerat ishin shi, kërleshje resh, bubullima dhe gjurulldi, por kurrsesi kohë.
Duhej të kalonin shumë vite dhe të botoheshin librat e Kadaresë “Ftesë në studio” dhe “Pesha e kryqit” që të kuptohej se shkrimtari kishte futur te personazhi i Adrian Gumës përpjekjen e tij për të krijuar kohën personale. Te libri “Pesha e kryqit”, më duket mua, se Kadareja e përshkruan më mirë këtë gjetje të tij, që është përpjekur ta përshkruajë edhe një herë më parë:
Në “Ftesë në studio” jam përpjekur të përshkruaj atë që quhet “kalendari i dytë i shkrimtarit”. Është padyshim një nga mbrojtjet e tij.
Shkrimtari është disa jetësh. Në çastet e rënda të tij ato, me sa duket këmbejnë njëra-tjetrën, ashtu siç këmbeheshin kuajt e korrierëve të dikurshëm. Shkrimtari jeton, ecën, kalëron midis
ditëve banale të jetës, por ti nuk di mbi ç’kalë ka hipur. Ti e godet, përpiqesh ta rrëzosh, por ai është, ndërkaq, mbi një kalë të parrëzueshëm nga heshta jote. Shkrimtari është gjithmonë gjetkë. Ti e bombardon strehimin e tij e ai ndodhet në tjetër strehim. Ti e shikon në bankën e të akuzuarit, në polici, në baltërat e kooperativave bujqësore socialiste, e ai ndodhet ndërkaq, në studion e tij, në labirint, në darkë me faraonin, në çmendinë ose në tempull. Ti e kujton ditën tjetër në gosti a në ceremoni solemne e ai është, përkundrazi, në zi, e plagët i kullojnë çurg. Përfytyrimi është një nga strehët e tij, nga e cila njerëzit kërkojnë ta nxjerrin. Rrotull tij të gjithë trokasin: ngrehu nga gjumi, Imzot, eja të të çojmë në treg, në mbledhje, në bankë. Të të vëmë kurorën, ose prangat, ose turpin. Ti u lutesh të të lënë të qetë në dremitjen tënde. T’u shpjegosh se ndodhesh në botën tënde dhe, po të sollën në vete, ti do të vdesësh. Por atyre aq iu bën. Kurse diktatura atë do. Tani që e mori vesh se ç’të vret më shumë, shpejton të të zgjojë sa më me zhurmë. Të të çojë në popull, në baltë. Më në fund ti ngrihesh. I ngathët si albatrosi i Bodlerit çapitesh midis jetës. Gjumi të ka dalë ndërkaq dhe shpirtin e ke vrer. Por prapë ke një mbrojtje që ata nuk e dinë. Ti ke një perde në sy. Kaq herë ata janë përpjekur të ta heqin atë perde. Në mënyrë që të të shastisin me pamjen e tyre të egër e të zhveshur. Të të shkurajojnë. Të të bëjnë të dorëzohesh. Por atë perde nuk ta heqin dot. Asnjë kirurg oftamolog, asnjë makinë torture s’ka ç’i bën dot asaj turbullire. Sepse ajo bën pjesë në trashëgiminë e gjenit: mjegullën homerike 1.
Diktatura dhe diktatori u përpoqën që t’i imponojnë shkrimtarit të parë të vendit kalendarin e tyre, kohën e tyre, por nuk ia dolën dot. Vetëm për këtë gjë ai nuk bëri kompromis, por mbrojti kalendarin e tij, kohën e tij personale. Kjo mund të mos ketë qenë një gjë krejt e vetëdijshme siç e pohon me modesti shkrimtari, sepse kjo ishte pjesë e gjenit të trashëguar të shkrimtarit të madh, që nga koha e Homerit. Ose ishe shkrimtar i madh dhe e kishe dhuntinë e kalendarit të dytë, ose nuk ishte i tillë dhe nuk e kishe këtë dhunti. Të gjitha ngjarjet e vështira të përshkruara më sipër dhe të tjera si ato, u bënë shkas që Kadareja të përpunonte deri në përsosje atë që ai e quan “kalendari i dytë i shkrimtarit”, që mund të quhet ndryshe edhe si koha personale e shkrimtarit. Nuk mund të kuptohet jeta dhe krijimtaria e Kadaresë në diktaturë pa e njohur mirë këtë kalendar të dytë të tij, këtë kohë personale të tij. Është njëlloj sikur të përpiqemi të lexojmë një tekst të koduar pa pasur kodin që nevojitet për ta zbërthyer atë. Një shkrimtar i vërtetë si ai nuk mund të mbijetonte në diktaturë pa përpunuar një kalendar të dytë të tij. Kështu ka ndodhur që në kohët më të vjetra në botë. Por nga të gjithë shkrimtarët e mëdhenj, në të gjitha kohërat, të cilët kanë krijuar një kalendar të dytë, vetëm Kadare është ai që na ka lënë një përshkrim të plotë dhe interesant të këtij fenomeni. Te “Nëntori i një kryeqyteti” Kadareja dha mesazhin se, meqenëse ai nuk ia doli në përpjekjen e tij për ta futur vendin në një kurs të ri, properëndimor, pra në një kohë të re, atëherë do të hynte në kohën e tij. Në roman shkrimtari Adrian Guma vret veten, por mbi vrasjen e tij thuren disa legjenda. Kadareja shpresonte që e gjithë kjo të lexohej e përmbysur pas vdekjes së tij, nga njerëzit e mençur. ‘Regjimi kërkon të më vrasë dhe ta paraqitë vrasjen time si vetëvrasje’, ishte mesazhi i Kadaresë me këtë roman. Domethënë, shkrimtari Ismail Kadare, në një krizë krijimtarie, vrau veten. Një tjetër mesazh i këtij romani ishte se shkrimtari po thoshte se, pasi regjimi ta vriste, për vdekjen e tij do të thurte legjenda. Kadare shkruan në roman për atë që ai e quan “Legjenda e martirizimit të Adrian Gumës”:
Nuk u mor vesh si u bë skicimi i parë i legjendës së martirizimit të shkrimtarit Adrian Guma, autorit të “Elipseve të shtërgjeve”.
Duhej të ishin përdorur kallëpe të vjetra evropiane dhe myslimane-aziatike njëkohësisht, të cilat, pasi qenë shkundur nga pluhuri, ishin gati për të derdhur në to brumin e ri të legjendës. Pas projektimit, realizimi i saj ishte një gjë e lehtë. Kjo ishte një teknologji e lashtë, vepër kolektive e mijëra gojëve, veshëve, zhgënjimeve nga jeta, pikëllimeve erotike, ëndrra për lavdi, të gatshme për t’u paguar qoftë edhe me vdekjen e bujshme të vetvetes, përfytyrime të tabutit tënd që noton në një bardhësi lulesh dhe zi kostumesh, ngrohtësia e jastëkëve nën gulçimën e dikujt, inicialet Z.K.M., që vërtiten si zogj të vegjël të zinj nëpër qiellin bosh, dhe gjithçka tjetër që i mungon dhe që e pikëllon me largësinë e saj jetën njerëzore. Zgjedhja e Adrian Gumës ishte një rastësi. Rendi që po ikte, do të krijonte patjetër një martir. Ishte e natyrshme që kandidatin për martir ta zgjidhte nga vetvetja, por ishte më bindëse që ta gjente atë midis neutralëve.
Bërthamën e legjendës, ashtu si të çdo legjende të tillë, e përbënte një vdekje e dhunshme. Adrian Guma e kishte këtë vdekje, pavarësisht se dhunuesi i jetës së tij ishte ai vetë. Pikërisht këtu u bë dhe modifikimi: Në natën e 14 nëntorit, në periferi të Tiranës, shkrimtari Adrian Guma, pasi u la tri ditë pa ujë, u martirizua prej komunistëve. Ai u mbërthye me bajoneta në një lis qindravjeçar (vend i ardhshëm pelegrinazhi), dhe mbi trupin e tij të masakruar iu vizatuan me bajonetë elipset e famshme të shtërgjeve, motiv i preferuar i artit të tij. Siç shihet, u shfrytëzuan dy elemente rutinore: etja dhe kryqëzimi. Njëri u mor, siç duket, nga pikëllimi mysliman për Abaz Aliun e shkretëtirës, kurse tjetra nga krishterimi. Legjenda kishte tani gjithçka: pjesën e saj të rëndë, themelin e zi, që ishte vdekja, dhe pjesën tjetër, eterike, të kaltëreme, elipset e zogjve shtërgj. Ajo mund të fluturonte tani lehtësisht mbi qytetin gjëmimtar. Kadare shpresonte se pas vdekjes së tij, kur regjimi të dilte me një variant zyrtar për shkaqet e vdekjes së tij, të gjitha këto që ai kishte shkruar për Adrian Gumën do të interpretoheshin ndryshe nga njerëzit e mençur. Ata që do ta lexonin këtë fragment pas vdekjes së tij, do ta kuptonin se ato që thoshte regjimi për vdekjen e tij ishin gënjeshtra, shpresonte shkrimtari. ‘Mos i besoni variantit zyrtar për vdekjen time’, donte të thoshte Kadare me këto që kishte te “Nëntori i një kryeqyteti”. Në rastin e vdekjes së Kadaresë legjenda për Adrian Gumën do të shndërrohej menjëherë në një ridikulizim të variantit zyrtar të regjimit komunist, sikur ishin antikomunistët ata që e vranë shkrimtarin Kadare, duke i ngulur me thika mbi trupin e tij fletët e romanit të tij “Dimri i vetmisë së madhe”, ku flitej për Enver Hoxhën. Shqetësimi i shkrimtarit për të lënë mesazhe shpjeguese për
të vërtetën e vdekjes së tij të mundshme, bëhet edhe më i qartë te poezia “Laokoonti”. Kjo është në fakt një poemë e fuqishme, të cilën Kadare “pafytyrësisht”, siç thotë në rastin e romaneve që i dërgonte për botim si novela, e ka quajtur poezi, se e dinte që, nëse do ta quante poemë, nuk kishte asnjë mundësi që ajo të botohej ndonjëherë sa kohë ishte në fuqi regjimi komunist. Arsyeja ishte e qartë: tema e poemës ishte ajo e romanit “Përbindëshi”, që nga ana e tij ishte paraqitur për botim nga Kadareja, “pafytyrësisht” si tregim. Në poemën “Laokoonti”, të botuar në vëllimin poetik “Koha”, në 1976-ën, Kadare e identifikon veten me Laokoontin dhe u
drejtohet pas vdekjes së tij, lexuesve të tij, si atyre shqiptarë ashtu edhe atyre perëndimorë. Shkrimtari shpresonte se, në rast të vdekjes së tij të papritur, kjo poezi do të lexohej ndryshe. Kjo poezi e Kadaresë fillon kështu:
“Më shihni tek mbytem nga gjarpërinjtë
Në muze të Luvrit, në Madrid, në Nju Jork
Para syve tuaj e aparatesh turistësh
Qindra vjet kam që vuaj,
Nga që s’flas dot.
Si të flas? A mundet një nofull mermeri
Të lëvizë një grimë, të korrigjojë diçka?
Vini re sytë e mi, te zgavrat e thella,
Një enigmë si amebë të tharë atje ka”.
Përmendja e Luvrit (Parisit), Madridit dhe Nju-Jorkut ishte një mënyrë për t’iu drejtuar perëndimorëve. Diktatori mund të tregohej aq “zemërgjerë” sa t’i bënte një monument
atij shkrimtarit të parë të vendit, që ishte “martirizuar” për shkak se kishte bërë portretin e tij letrar, dhe ky monument do të përjetësonte legjendën e gënjeshtërt të vdekjes së shkrimtarit. Shkrimtari po iu drejtohej perëndimorëve duke iu thënë: “Regjimi komunist do të më bëjë edhe monument, po ai do të jetë një monument laokoontian. Veprat e mia do t’i shikoni në libraritë e kryeqyteteve perëndimore, por gjithçka do të jetë e tjetërsuar për shkak të legjendës së gënjeshtërt të vdekjes sime”. Në monumentin e tij shkrimtari do të paraqitej duke u vrarë nga antikomunistët, “armiqtë e popullit”, siç i quante regjimi. Dhe në këtë monument, ai, shkrimtari do të ishte i detyruar që të luante më në fund pikërisht rolin që donte regjimi, të ishte një shërbëtor i bindur i diktatorit, këtë herë i ngrirë në mermer. Kjo do të ishte vuajtja më e madhe për shkrimtarin. Prandaj shkrimtari i nxit të gjithë të mos besojnë atë që do të thotë regjimi komunist për vdekjen e tij dhe kur të shohin monumentin për shkrimtarin, të kujtojnë poezinë “Laokoonti” dhe të nxiten të kërkojnë të vërtetën e vdekjes së tij në ato që kishte
shkruar ai vetë:
“Një të fshehtë të madhe ndrydh brenda gjoksit
Para syve tuaj në Paris, në Madrid,
Ah, do të doja gjarpërinjtë dyfish të m’i shtoni,
Veç sekretin e madh ta shkarkoja një ditë.
Tek më vini rrotull, unë them me vete
Kaq të verbër jeni sa të mos e ndjeni këtë,
Që ky ngërç e ky ankth në gjithë qenien time
S’është nga gjarpërinjtë por nga tjetër gjë?
Këto vargje shprehin frikën e shkrimtarit se pas vdekjes së tij do të mbisundonte legjenda e thurur nga regjimi për vdekjen e tij, dhe vetë shkrimtari nuk do të ishte në gjendje të jepte asnjë shpjegim. Pra, shkrimtari kishte frikë se mos pas vdekjes së tij, ai do t’i shërbente regjimit komunist aq sa nuk i kishte shërbyer kur ishte i gjallë, duke pozuar i bindur para aparateve fotografike të të huajve që do të vizitonin Tiranën, dhe kërkonte që ata të shikonin se shkrimtari i vdekur, po përdorej nga regjimi komunist ashtu siç nuk kishin mundur ta përdornin kur ishte i gjallë. Shkrimtari kishte frikë laokoontiane se e vërteta e vdekjes së tij nuk do të mund t’i bëhej kurrë e njohur botës dhe se pas vdekjes ai do të kishte aq mundësi për ta thënë të vërtetën, sa Laokoonti-statujë:
“Mijëra herë në mijëra net e ditë
Të vërtetën e frikshme përsëris pa pushim
Me shpresën e marrë se nga kjo përsëritje
Ndoshta mermeri pëson një ndryshim.
Por s’ndërron ai kurrë.
Art i skulpturës
Gënjeshtrën mbi mua ka ngrirë përgjithnjë.
I mbërthyer në dëshminë e saj të rremë,
Të vërtetën kujtoj dhe qaj për të”.
I frymëzuar nga vuajtjet e Laokoontit, Kadareja vendos të bëjë diçka që dukej e pamundur për një njeri të vdekshëm, vendos të sfidojë kufijtë e jetës dhe të vdekjes, dhe të nisë një mesazh nga pasvdekja që në kohën kur ishte gjallë. Ajo që dukej e pamundur për çdo njeri, madje për çdo shkrimtar tjetër në Shqipëri, bëhej e mundur për Kadarenë, në sajë të funksionimit të kalendarit të tij të dytë, në të cilin ai ishte tanimë Laokoont i vdekur, i përjetësuar në mermer, si një mit i rremë. Atje ku dështoi Laokoonti, që ishte gjysmëperëndi, ia doli me sukses Kadareja, i cili ia arriti që ta thotë të vërtetën e vrasjes së tij të mundshme që në kohën sa ishte gjallë:
“Si çdo gjë e tmerrshme është i thjeshtë sekreti,
Që brenda boshllëku i gjoksit tim mban.
Afroni, pra, kokat të dëgjoni të vërtetën,
Mua s’më mbytën gjarpërinjtë, por trojanët më vranë ”.
Kadareja shpresonte se pas vdekjes së tij të parakohshme këto vargje do të interpretoheshin në mënyrë të tillë që do të kuptohej se atë nuk e vranë antikomunistët, siç do të thoshte legjenda zyrtare, por e vrau vetë regjimi në fuqi. Më tutje, Kadareja-Laokoont damkos konservatorët të cilët kishin ndërmarrë fushatën kundër veprave të tij letrare:
“Ç’përralla kalamajsh, ç’trillim për budallenjtë.
Unë gjarpërinjtë do t’i mbrapsja me një shkelm.
Po ç’t’i bëja fushatës së tradhtarëve kundër meje,
Shantazheve, letrave anonime plot helm”.
Këtu kuptohet se Kadare bën aluzion për fushatën e kritikave ndaj tij pas botimit të romanit “Dimri i vetmisë së madhe”, si dhe për kritikat që iu bënë pas botimit të poezisë “Pashallarët e kuq”. Kadare e sheh fushatën e kritikave kundër tij, si të tillë që i paraprin vrasjes së tij:
“Ditë e natë e me javë polemika vazhdonte
Nga shtresat e mesme gjer lart në qeveri.
Ishte vjeshtë.
Nën qiellin e hirnosur me erë
Kali i drunjtë përjashta priste në shi”.
“Kali i drunjtë” në këtë rast janë konservatorët, të cilët prisnin që të triumfonin, duke përdorur si kalë historinë e kritikës së romanit të Kadaresë. Në vazhdim të poezisë “Laokoonti”, Kadare, duke dhënë variantin e tij për vdekjen e Laokoontit, që për shkrimtarin ishte vrarë, kërkon që në rast vdekjeje të tij të parakohshme, lexuesit të shohin këtu një paralelizëm, dhe të kuptojnë se shkrimtari që kur ishte në jetë u kishte dërguar një mesazh për t’u lexuar pas vdekjes së tij:
“Në burg, me gotën e ujit, në mesnatë
Helmin më dhanë ata të pi,
Ata që ulërinin kundër dhunës dhe shpatës,
Që dinin të kafshonin tamam si gjarpërinj
Në mëngjes që pa gdhirë në breg të detit
Ma hodhën kufomën drejt mbi zhavorr.
Rapsodët aherë anembanë përhapën
Versionin fals të gjarpërinjve hyjnorë”.
‘Një natë Sigurimi i Shtetit mund të më arrestojë’, donte të thoshte shkrimtari me këto fjalë, dhe ky më tepër se arrestim do të jetë një rrëmbim. Nuk do të pranohet zyrtarisht se shkrimtari u arrestua, por do të thuhet se shkrimtari u rrëmbye nga një bandë antikomunistësh dhe u vra prej tyre për hakmarrje, që për regjimin ishin “gjarpërinjtë”. Kjo, – thotë Laokoonti-Kadare, – do të jetë kurorëzimi i fushatës së sulmeve kundër tij:
“Ky ishte mbarimi i polemikës për kalin,
Ju e dini me Trojën ç’ndodhi pastaj.
Tre mijë vjet rresht,
nga muzeu në muzera,
Unë hamalli i mermertë gënjeshtrën mbaj”.
Frika më e madhe e Kadaresë është se do të kalojnë shekuj dhe e vërteta e vrasjes së tij nga regjimi nuk do të merret vesh. Prandaj, Laokoonti-Kadare u drejtohet brezave të ardhshëm:
“Më kanë lodhur shumë, besomëni ca fjalë,
Se kjo peshë e neveritshme gjarpërinjsh.
Ju që gjer në hënë keni shkuar si vallë
S’depërtoni dot gjer në gjoksin tim”.
………………………………………………..
Në pafshi ndonjë ditë të bëhem copëra;
Nga marazi, siç thonë, të plas, t’ia bëj ‘krak’,
Jo kujtimet e Trojës, as gjarpërinjtë monstra,
Por indiferenca juaj
Do të bëhet shkak”.
Poezia “Laokoonti” është në fakt një poemë, qoftë edhe për shkak të gjatësisë së saj. Por Kadare me sa duket nuk ka dashur ta quajë atë poemë, se kështu do të tërhiqte vëmendjen për përmbajtjen e saj, dhe mund të bënte që poema të mos botohej fare.
