Në veprën “Të mësojmë demokracinë” (2007), Gustavo Zagrebelsky, konstitucionalisti dhe filozofi i shquar Italian i demokracisë, shtyhet deri aty sa të kodifikojë edhe 10 hapat themelorë drejt ndërtimit të një demokracie autentike. Është interesante të shënjohet se, pavarësisht ngjashmërive në dukje, fazat e përcaktuara nga Zagrebelsky, dallohen nga rregullat pro demokracisë të përshkruara nga Karl Popper. Në thelbin e tyre, këto të fundit përshkruajnë “një mënyrë të mundshme të realizimit të një demokracie”, ndërsa i ashtuquajturi “dekolog” i Zagrebelskit përshkruan vetë “shpirtin e demokracisë”.
Si ai, ashtu dhe Bobbio, e konsiderojnë demokracinë jo si një formulë rigorozisht shkencore, por një vlerë që mund të realizohet në mënyra të shumta (ndoshta të pafundme),me kusht që ato të mos ia tjetërsojnë thelbin shpirtit. Demokracia e rrëfyer nga Zagrebelski është një realitet qenësisht i papërsosur, i mbrujtur nga ekulibra delikatë, që kanë nevojë të ushqehen nga vlerat individuale të njerëzve që e jetojnë, por parësisht atyre që e drejtojnë. Dy janë shtyllat e dekalogut të tij, mbi të cilat mund të rindërtohet një stabilitet i ri në politikën shqiptare: shpirti i dialogut dhe përkujdesja ndaj fjalëve të tij.
Demokraci do të thotë të diskutosh, të arsyetosh së bashku, e për t’u bazuar tek një shprehje sokratike, është në thelb “filologji” jo “misologji”. Është përsëri Sokrati, i njohur si mjeshtri i pakapërcyer i artit të dialogut, ai që i përcakton këtij të fundit kundërshtarët e vet më të rrezikshëm. Ekzistojnë, sipas tij, njerëz aspak të pakultivuar, që dashurojnë t’ia dalin me çdo kusht mbi kundërshtarin, edhe me koston e të këmbëngulurit në gabim, duke zvarritur madje edhe të tjerët pas vetes. Raste të tilla që përfshihen në këtë kategori njerëzish politika shqiptare ka njohur disa, sidomos në vitet e fundit. Ka të tjerë, përveç të parëve, që e kalojnë kohën duke debatuar çdo “pro” e “kundra”, e që duke u bërë më të mençur se të gjithë, e besojnë veten të jenë të vetmit që kanë kuptuar se, qoftë në gjërat e debatueshme qoftë në rregullat e tij, nuk ka asgjë të qëndrueshme e të shëndetshme. Duhet të ruhemi si nga njeri ashtu dhe nga tjetri rrezik, pasi çdo njëri prej tyre spekullon mbi tjetrin; po kështu, nuk duhet të lejojmë të na depërtojë në shpirt tundimi i së vërtetës së fituar njëherë e përgjithmonë, por as edhe dyshimi se në arsyetim nuk ka asgjë të përbashkët me integritetin. Mirëpo, që të ruhet integriteti i të arsyetuarit, duhet të respektohet para së gjithash vërtetësia e fakteve, që është baza e çdo lloj veprimi të orientuar kah të kuptuarit në mënyrë të ndershme.
Ky aspekt, mund të thuhet se ka qenë njeri nga fenomenet më domethënës, teka ato qeverisje ,ku kryerjen qoftë edhe të një pune apo detyre institucionale e ka kthyer mjeshtërisht në një shëmbull suksesi apo në diçka të pabërë më parë. E ashtuquajtura “marrëdhënje me publikun” (P.R) tashmë proverbiale për brezin e “gjeneratës tjetër”, mund t’i përshtatet mrekullisht një analogjie tjetër që Xhorxh Oruell në romanin e tij “Ferma e kafshëve” ( 1984 ) i ka përshkruar si “Ministritë e së vërtetës”, të afta që nëpërmjet propagandës dhe bombardimit (ose shfokusimit) të vëmendjes, të bëjnë atë që ai e quan “korruptim të ndërgjegjies” deri në palcë. Thelbi i këtij transformimi qëndron në trajtimin e fakteve si opinione (e të tillë çuditërisht fyejnë gati çdo herë inteligjencën dhe ndershmërinë e njerëzve të zakonshëm), për të shpërhapur kështu kudo një relativizëm nihilistik ndaj çdo gjëje që thotë dhe bën kundërshtari politik. Një zbatim i tillë i propagandus, jo mbi opinionet, por mbi faktet, bën gjithashtu që e vërteta të vendoset në të njëjtën nivel me gënjeshtrën, e drejta me të padrejtën, e mira me të keqen, e kështu me radhë rast pas rasti. Ja, cili është përfundimi tek i cili na drejtojnë “Ministritë e së vërtetës”, kah një “realiteti i cili s’është më shuma totale e fakteve kryesorë e të pashmangshëm, por një konglomerat ngjarjesh e fjalësh (krejtësisht të tjera në fokus dhe rëndësi në krahasim me të parat), që lëvizin e ndryshojnë vazhdimisht, për të bërë të vërtetë atë që nesër mund të jetë e gënjeshtërt, sipas interesit të momentit mbizotërues. Nga kjo vjen domosdoshmëria që gënjeshtra e qëllimshme, një instrument i “jashtëzakonshëm” i jetës sonë publike, duhet të trajtohet si krimi më i madh ndaj demokracisë dhe gënjeshtarët nuk duhet të konsiderohen si fjalëtarë të aftë, e kësisoj edhe të admirueshëm, ose ndoshta si politikanë simpatikisht të shkujdesur, por si korruptuesit më të hidhur të vetë politikës. Edhe me kategori të tillë njerëzish, demokracia përfaqësuese shqiptarë është përballur dhe ka vuajtur tmerrsisht, pa ia gjetur dot krejtësisht antikorpet këtij fenomeni.
“Kush e dashuron dialogun gëzohet të zbulohet në gabim”, thotë Sokrati disa herë nëpër dialogët e Platonit, duke “parapëlqyer të hidhet poshtë ose të rrëzohet nëpër opinione, se sa të hedhë poshtë ose të rrëzojë opinionet e të tjerëve, të arrijë të çlirohet nga një e keqe më shumë se sa të çlirojë të tjerët prej saj”. Kush, në fund të një dialogu, mbetet ende në pozicionet fillestare, del prej tij po ai që ishte; kurse, ai që është detyruar të korrigjohet, del i përmirësuar dhe i barrë-hequr prej gabimit. Ky është virtyti i epërm i çdokujt që e ka vërtet për zemër ruajtjen e shpirtit të dialogut. Nëse nuk reagojmë kështu, por në të kundërt, e konsiderojmë një humbje, madje një poshtërim, qenësinë e të kapurit në gabim. Pra, nëse virtyti i epërm sokratik nuk trajtohet aspak si një nder, atëherë jemi shumë larg e krejtësisht jashtë prej kornizës së parimeve e shpirtit të dialogut, e lëmë veten nën sundimin e krenarisë, mendjemadhësisë e kotësisë, të gjitha gjëra këto që nuk kanë të bëjnë aspak me etikën e demokracisë. Kjo e fundit, përkundrazi, është një sistem jete sipas të cilit kush e mendon ndryshe nga ne nuk nevojitet thjeshtësisht të durohet (siç bëhet zakonisht me skenën e jetës sonë politike e madje dhe publike e shoqërore), por duhet të vlerësohet e nderohet lartësisht. Ky është mesazhi i madh i filozofisë politike për udhëheqësit dhe qeverisësit shqiptarë, për të cilat dialogu është një domosdoshmëri për të çuar përpara reformat e thella që na presin. Aq më tepër që këtu nuk bëhet fjalë vetëm për çmuarjen dhe respektimin e të tjerëve. Suksesi i dialogut është edhe në interesin e çdokujt që merr pjesë në të. Pasi, ashtu siç thotë Hana Arendt, “askush më vete dhe pa shokë nuk mund të arrijë ta njohë botën ashtu siç është, të shohë atë që është objektive, pasi atij ajo i shfaqet sipas një perspektive unike e cila bëhet e kuptueshme vetëm nëse shumë arrijnë të flasin e debatojnë së bashku”. Pra, vetëm në lirinë e të dialoguarit, e kjo është një maksimë fortësisht e dobishme në çdo fushë, “bota mund të kuptohet në objektivitetin e saj të dukshëm nga të gjitha anët”.
Zagrebelsky në “Dekalogun” e përmendur më sipër, vendos një përpjestim të drejtë midis numrit të fjalëve të njohura e të përdorura në diskutimin politik të një vendi, dhe shkallës së zhvillimit të demokracisë së tij. Kjo e fundit, duke qenë një bashkëjetesë e bazuar tek dialogu, nënkupton që edhe mjeti që bën të mundur këtë dialog, pra fjalët, të jetë objekt i një përkujdesjeje të veçantë, madje të dyfishtë, si nga ana sasiore ashtu dhe nga ajo cilësore. Simbolikisht, pak fjalë, pak ide, pak mundësi, nënkuptojmë pak demokraci. Sa më të shumta të jenë fjalët e përdorura në publik, sa më i pasur diskursi dhe debati politik, aq më e gjallë është demokracia. Po në mënyrë analoge, kur gjuha jonë tkurret deri në shqiptimin e fjalëve pohuese ose mohuese, në mungesë të argumentit dhe nën diktatin e mbresës, demokracia anon drejt plebishitizmit; kurse, nëse përgjigjet tona janë vetëm pohuese, e këtu përfshijmë edhe heshtjen që në shumicën e rasteve i lë vendin pohimit, atëherë gjëndja e njerëzve përafrohet me atë të një grigje që ka vendosur veç t’i bindet padronit. Në shkollën e Barbiana-s, siç citon autori, Don Milani mëson se “komandon ai që njeh sa më shumë fjalë, njëlloj si llafazanët apo si sofistët”. Mirëpo dialogu, që të jetë vërtetë i tillë, duhet të jetë egalitar. Nëse dikush di vetëm të flasë ose i njeh fjalët më mirë se të tjerët, kjo nuk rezulton edhe në “logos-in” më të mirë, personin, pra, që është më i zoti me fjalët, si në kohën e sofistëve.
Fjalëtimet e gjata dhe të bukura stilistikisht, të shumë politikanëve dhe drejtuesëve tanë që na kanë mbirë në vesh, gjuha e tyre e zgjedhur me art, e ka vuajtur shpesh këtë sindromë të rrezikshme të sofizmit, pasi në shumicën e rasteve fjalët e tyre të bukura janë shuplakosur nga realiteti krejtësisht i ndryshëm i gjërave. Ndaj, si një antidot i rëndësishëm ndaj këtij neo-sofizmi, do të qe përkudesja më e madhe e gjithë “agjentëve” informues të shoqërisë në kontrollin e cilësisë dhe saktësisë së këtyre fjalëtimeve. Fjalë të sakta, specifike, të drejtëpërdrejta, me kumbim të ulët emotiv, pak metafora, në mënyrë që të lihen faktet të flasin përmes fjalëve, jo të shtohen fjalët mbi bazën e fjalëve të tjera, në një zogori përmbytëse që të konfuzon. Kjo është maksima e epërme e cilësisë së gjuhës politike. Edhe një herë mund të mësojmë nga Sokrati, i cili shpjegon: “Dijeni se fjalëtimi i pasaktë nuk është jo vetëm i padobishëm në vetvete, por prish edhe shpirtin”. Vijmë kështu tek një tjetër rrezik i madh i kësaj neo-sofizme, të ngritur në kult nga propaganda e disa politikanëve tanë. Fjalët e diskursit publik dhe politik duhet të respektojnë konceptet dhe jo t’i korruptojnë ato, përndryshe çdo dialog bëhet një gënjeshtër, një mënyrë për t’i tërhequr të tjerët pas vetes në një gjuhë të ashtuquajtur hipnotike, ose siç e perifrazon Oruelli, në një neo-gjuhë, që i kokë-përmbys domethëniet e fjalëve dhe bën që gjëja e thënë të mbizotërojë mbi gjërat reale. Ja, ç’duhet luftuar para së gjithash në gjithë këtë “marrëdhënie të gjithanshme” me publikun me të cilën po bombardohen mendjet e njerëzve nga ana e mazhorancave tona qeverisëse që po paraqiten si mjeshtre të mëdha përgjatë gjithë këtyre 30 viteve të tranzicionit, në shfokusimin e vëmendjes ndaj çështjeve parësore të realitetit dhe keq-përdorimit, deri në perversion, të fjalëtimeve të pasakta dhe gjysëm të vërteta. Kritika ndaj një metodologjie të tillë do të qe një antikorp i dobishëm për ta ç’rrënjosur këtë rrezik.
