Kryesore

Një takim te Servantesi me profesor Alfred Uçin…!

09:00 - 11.01.22 Përparim KABO
GSH APP Download on Apple Store Get it on Google Play

(pjesa e katërt dhe e fundit)




I dashur Profesor Alfred Uçi, do dëshiroja të përmbyllja përsihatjen time për këtë argument me një pyetje të dyfishtë. A është njeriu që e zotron pasionin, apo është pasioni që e zotëron njeriun? Në anatominë e pasionit mund të hyhet nga shumë drejtime, por unë kam zgjedhur të referohem tek një eminent i filozofisë dhe psikologjisë që është pak a shumë i së njëjtës perjudhë me Servantesin. Është fjala për Thomas Hobbes (lindur më 5 prill 1588-vdekur më 4 dhjetor 1679) ndërsa Miguel de Cervantes (lindi më 29 shtator 1547-vdiq më 23 prill 1616). Hobbes konsiderohet si një nga themeluesit e filozofisë politike moderne dhe është më i njohur për librin e tij të vitit 1651 “Leviathan, në të cilin ai shpjegon njeriun, shoqërinë dhe sjelljen politike. Shqetësimi i tij kryesor është problemi i rendit shoqëror dhe politik: si njerëzit mund të jetojnë së bashku në paqe dhe të shmangin rrezikun dhe frikën e konfliktit civil? Romani “Don Kishoti” konsiderohet nga historianët e letërsisë si një nga librat më të rëndësishëm i të gjitha kohërave dhe shpesh identifikohet si romani i parë modern. Personazhi i Kishotit u bë një arketip dhe fjala Kishot, e përdorur për të nënkuptuar ndjekjen jopraktike të qëllimeve idealiste, dhe hyri kështu në një përdorim të zakonshëm. Ndaj dëshiroj të sjellë në këtë çështje filozofike, pra të pasionit se si e sheh atë filozofi . Një nga raportet që analizon Hobbes, është raporti mes imagjinatës dhe gjykimit. E citoj: “…Imagjinata e pashoqëruar me gjykim, nuk çmohet si virtyt, por tek e fundit, është gjykimi dhe urtia e të gjykuarit, që çmohet në vetvete, pa u shoqëruar nga imagjinata.” Në rastin e romanit nuk duhet të jemi kaq të prerë filozofikisht se kemi të bëjmë me letërsi. Personazhi donkishotesk imagjinon, përçartet, vrapon në imagjinatën e mendjes dhe në atllasin e saj në realitetin që e sheh dhe e përjeton ndryshe nga çështë në të vërtetë. Ai e sheh me sytë e imagjinatës, dhe e pranon koston që mund të shpërfaqet edhe si qesharak, grotesk, sharlatan, burlesk, si të thuash me një gjuhë vulgare, të jetë “lesh e li”. Tek e fundit ai personazh  është, nuk është një person konkret real. Por ajo që ndodh ndryshe nga arsyetimi filozofik dhe këtu qëndron magjia frymëzuese e letëresisë, është fakti se këta dy personazhet kryesorë dhe ndonjë tjetër i cili vepron në dekorin e tyre marok, përtej perdhes skenike të imagjinatës, pra në komentin që i bëjnë asaj dhe në dialogun me këmbë në tokë; ata në ansambël tregojnë urti në të gjykuar. Pësimet e tyre janë mësime jo vetëm për ta, por për gjithë njerëzimin. Ky tejkalim i përkufizimit filozofik dhe kjo arkitekturë e lojës dhe përjetimit, e kllapisë së vetshpalljes si kalorës të lavdisë dhe jeta e thjeshtë e plurosur fshatare; është meritë e penës së shkrimtarit që në perjudhën e Rilindjes Europiane e futi letërsinë dhe gjininë më të rëndëishme të saj romanin, në udhën e modernitetit duke bërë kështu një shërbim universal. Tek “Leviantani” Hobbes e shtyn arsyetimin më tej, në raportin mes “Imagjinatës dhe Qëllimit.” Pra nëse imagjinata është një zgjuarësi e veçantë, personazhet tanë janë të zgjuar apo janë budallenjë? Zgjidhja e këtij ekuacioni nuk mund të kryhet pa një faktor të tretë që është qëllimi. Kalorësi i Fytyrës së Vrerosur, dhe “Shqytari Alldup” ngarkuar me “hedonizëm” dhe pasionin e zotërimit me çdo kusht i cili shkon përtej moralit sepse duhet vetëm të xhvasim; janë të motivuar me qëllime. Veprat e heroizmit të vonuar dhe të tejkaluar si edhe lavdia, pushteti dhe ofiqet le të jenë qoftë edhe një herë të tyret, ky është qëllimi. Edhe në ekstazën e imagjinatës njeriu mendon. Çështja ka të bëjë nëse ky është një mendim i ekuilibruar, apo një mendim i çakërdisur?! Dialogjet donkishoteske janë thesare sepse ato ngrihen dhe kreshpojnë me dalldisje gati gati të një torollaksije, por edhe qetohen e kumtojnë gjëra të mençura. Në gjykimin empirik dominon komenti se ata donin të arrinin të parealizueshmen. Guxoj të them se kjo është ana e jashtëme. Pa dyshim shumë tërheqëse dhe qeshandjellëse. Në thelb ata japin një shfaqje që na bënë të mendojmë. Së pari se sa histori të vjetër të bartur kemi në kohën e re që pretendon se e ka mundur dhe e ka tejkaluar atë. Së dyti rituali antropologjik dhe harta antropologjike, janë të tillë që zotërojnë një pamvarësi dhe vetveprim që tejkalon pengesat ideologjike, etikën zyrtare, dogmat politike, madje dhe autoritetin fetar të dikurshëm? Nëse njerëzit shtiren se janë në marëveshje me ato shtrëngime, këtë e bëjnë nga halli, në kushtet kur janë të imponuar dhe trysnuar. Jashtë kësaj gjendje, sjellja e tyre është origjinale e natyrshme, përtej uniformizimit. Kjo kriptomendësi (dhe kriptosjellje) është liria në kufijtë që njeriu i zakonshëm dhe njerëzit po të tillë, ndërtojnë nga vetja dhe për veten. Dlirësia e tyre gati gati naïve, i bën ata të vërtetë dhe të pranueshëm. Nëse qëllimet kalorsiake dhe egua për pushtet janë qesharake si veprime, si qëllime ata shprehin një lloj motivimi pothuaj sindromik të njeriut, aq më shumë në shoqërinë kapitaliste të modernitetit. Do prodhoj heroizëm që të kemi histori, do sajoj histori të tilla që të kem edhe unë copa nga pushteti? Nëse kjo pyetje na vjenë nga imagjinata “kishotsançiste”, atëhere përtej fasadës ku vringëllohet shpata ndër beteja qesharake, vjenë mësimi se; qesharakë janë të gjithë, pavarësisht nëse ata luftojnë në kohë reale apo imagjinare. Qëllimi tek e fundit nuk është virtyti por llokma e pushtetit.”Por pa qëndrueshmëri dhe pa u prirur drejt një qëllimi të caktuar, një imagjinatë e mprehtë është një lloj çmëndurie.”  -mëtonte Hobbes. Atëherë si ta quajmë imagjinatën e tyre si pa qëllime dhe të çmendur, apo si me qëllime dhe jo të tillë? Unë preferoj ta quaj një “imagjinatë maroke e bukur”, që përtej qëllimeve kalorsiake, me gjuhën e shkrimtarit dhe me gjuhën e personazheve, na bën që ta quajmë një çmenduri që mendon dhe mendime që çmenden për t’i parë qartazi ne. Më tej ata bëhen esëll dhe arsyetojnë mbi jetën reale. Duken si ata aktorët që bëjnë gjithçka në role në skenë, janë atje kalorësa, mbretër, predikues, pasunorë, priftërinj, zota, heronj, luftëtarë, dashnorë të thekur, heroina të dinjitetit, por pasi mbaron shfaqje e lënë rrobat e rolit në garderob dhe heqin maskën e grimit, ata/ato veshin rrobat e tyre. Kur nisen për në shtëpi ata janë në dilemën se kur janë të vërtetë, të besueshëm dhe vetvetja? Atëhere kur thonë tesktin në skenë dhe jetojnë jetën e personazhit, apo kur mendojnë me veten dhe jetojnë jetën e tyre?  Në të dyja rastet ka një pendul, është thënia e së vërtetës. Edhe në roman ne gjejmë se si në ndeshjet kalorsiake dhe në bisedat e shtruara postveprim heroik, të dy personazhet Don Kishoti dhe Sanço Panço thonë të vërtetën ashtu si e mendojnë dhe si e ndjejnë, pa ambalazh dhe hipokrizi. Ky lloj guximi i bën të mençur, të pranueshëm dhe të dashur. Pasioni ka të bëjë edhe më këtë kriter, dhe ndaj të njëjtin mendim me Hobbes-in, kur thotë te Leviatani, e citoj: ”Në fjalët nxitëse dhe në ligjëratat mbrojtëse, në varësi të faktit nëse qëllimi është të thuhet e vërteta ose të fshihet ajo, kërkohet më shumë ose gjykimi ose imagjinata.”  Unë jam me bindjen se gjykimin ata nuk e kanë të çmendur, imagjinatën e sjellin si të tillë thjeshtë për të hapur, (si thotë poeti ynë kombëtar At Gjergj Fishta në një rast) “shtegun e së vërtetës” Vetëm per këtë qëllim autori i sjellë ata si “viktima” të groteskut historik. Një akt i tillë krijues paralajmëron atë që sot njihet gjërësisht si “inteligjenca emocionale”.  Më bukur këtë e shpreh Hobbes, kur shkruan:” Dhe në qoftë se në ndonjë shtjellim duket sheshit që çalon urtia e të gjykuarit, sado estravagante që të jetë aty imagjinata, i gjithë shtjellimi do të merret si shenjë e mungesës së zgjuarësisë tek ai që flet. Kjo nuk ndodh kurrë kur duket sheshit urtia e të gjykuarit, sado e varfër që të shfaqet imagjinata.”  Pra përtej imagjinatës së çakardisur me veprime në një diakroni epokash dhe sistemesh, mendësia e tyre , fjala, urtia në të gjykuar; është apo nuk është prezente? Ajo është dhe kur shfaqet qartazi dhe kur frazohet në një mendësi minore. Ka në roman një urti që imagjinatën e ka thjesht dekorin e veprimit. Kumtet në mënyrë të veçantë në vëllimin e dytë, janë aq të mençura dhe paralajmëruese se ku shkon shoqëria njerëzore. Ky ka qenë dhe njihet si i tillë edhe gjithë kontributi i Rilindjes Europiane. Urtia e tyre e gjykimit pavarësisht nga të shprehurit me një gjuhë fshatare dhe qartazi e thjeshtëzuar është e mençur, shpotitëse, dhe tejet parashijuese. Teza e Hobbes-it se “…atje ku mungon zgjuarësia nuk është se mungon edhe imagjinata, por mungon urtia e të gjykuarit. Pra gjykimi pa fantazinë është zgjuarësi, por fantasia pa gjykimin nuk është e tillë.”  Po cili është operacioni që bën autori i romanit me personazhet e tij? Ai i kredh personazhet në imagjinatë, në ngjarje dhe episode të tëra të bëmave dhe ndodhive duke i lënë ata hera herës jo pa qëllim pa urtin e të gjykuarit. Kjo mënyrë e të shpërfaqurit është tejet joshëse, ka brenda mundësinë e lirisë pa kufizime. Ata kanë pasione dhe duan ti shfaqin. Kjo mund të duket si aventurë por edhe si liri. Bertrand Russell nënvizonte se, “Pasionet që na mbyllin brenda vetes sonë paraqesin llojin më të keq të burgut.”Bijtë e imagjinatës nuk kanë ndonjë detyrim referimi apo vetreferimi, as ndonjë detyrim etik apo të përgjegjësisë komunitare dhe asaj ligjore, ata duan thjeshtë të nxjerrin jashtë vetes pasionet e tyre. Ata janë si ajo ballona e mbushur me gaz që pasi lëshohet në ajër ikën pa ndonjë itinerar të përcaktuar deri sa më në fund plas. Në ç’raport është gjykimi dhe fantazia te KishotSançizmi? Kjo pyetje nëse meret në konsideratë vetem si filozofike dhe vetem si estetiko-letrare, nuk do sillte përgjigje shteronjëse. Ndaj prej saj do duhet të derivojmë në disa nënpyetje që aspekti krijues letrar i gjen të natyrshme. Imagjianata e tyre është e gabuar se s’ka mendim apo se drejtohet nga mendime të tejkaluara aventureske? Urtia e tyre është e çalë sepse viktimizohet nga imagjinata budalle, apo se ajo guxon përmes një alkimizmi mendësor të na tregojë se si dhe çfarë imagjinojnë të ngjashmët e tyre, njerëzit që ende nuk kanë dalë nga feudalizmi dhe bujkërobëria? Shpirti KishotSançonian kërkon të ketë në duar armë të ndershme, të sprovuara, të vlerësuara në fushat e betejës, të mbuluara me lavdi dhe me kob, sepse atje ka triumfues dhe viktima. Kjo linjë e autorit duket si një monolog në një ditar të brendëshëm të përjetimeve të tij në fushat e betejës, ku ai kërkon të shpotisi ato beteja që u morën jetën mijëra njerëzve dhe atë vet e lanë pa njërin krah. Sa herë që ai zgjat njërën dorë dhe prek krahun e muguar, pra boshllëkun trupor, Servantesi ka një ndjesi të brendëshme përvëluese. Pse luftuam, pse? Ku është krahu im? Kujt i duhej ai krah i shqyer nga trupi im, po lavdia e atyre betejave?  Dhe autori e di përgjigjen. Janë pasionet ekstreme që ikin nga zgjuarësia, janë ato për pushtet, kurdo dhe kurdoherë për to luftohet. Për pasuri dhe veç për të biet në beteja, për ndere dhe ofiqe. Joshin ato të shkreta. Si shkruan Hobbes: ”Të gjitha këto pasione mund të përmblidhen në dëshirën për fuqi, sepse pasuria, dijet, nderet, nuk janë gjë tjetër veçse lloje të ndryshme të pushtetit. Prandaj një njeri që nuk ka ndonjë pasion të madh për cilindo prej këtyre gjërave, por është siç i thonë indiferent, megjithëse mund të jetë njeri i mirë dhe pa ndonjë prirje për t’i bërë keq kujt, nuk mund të zotrojë as imagjinatë të madhe, as shumë gjykim…kur këto pasione janë të forta e më të vrullshme se ato që vihen re zakonisht tek të tjerët, kjo është ajo që njerëzit e quajnë çmenduri.”  Brenda kësaj skeme të filozofisë së Hobbesit lëvizin personazhet e Servantesit. Ata kanë pasionet e mëdha të pushtetit të fuqisë dhe hyjnë në valët e imagjinatës së madhe që kalon kufijtë dhe shëndrohen në një çmenduri sepse betejat e tyre zhvillohen në diakroni…Një gjetje e tillë, që mund të quhet; “heronjtë e kohës së kapërxyer apo dialog me të vdekurit” ( ka njërëz të vdekur, ka sisteme të vdekur, ka epoka të vdekura) si edhe kishte provuar Lukiani dikur; sjellin ndjenjën e optimizmit, e gjitha kjo gjendje sepse fal ‘magjisë’ së humorit apo shtigjeve të sarkazmës, kritika dhe shpotia ndaj të shkuarës i drejtohet të sotmes dhe paralajmëron të ardhmen. Me një logjik të thellë dhe me akt krijues letrar, autori nuk ndalet në ngritjen e vrulleve, të pasioneve dhe i lë shpesh personazhet në kreshtat e çmendurisë jo pa qëllim. Bertrand Russell e analizon vrullin si një nga tiparet e njeriut të lumtur duke argumentuar se njeriu që ka vrull jetësor ka epërësi ndaj njeriut që nuk ka vrull.”Vrulli i çiltër, jo lloji që është në të vërtetë ikje në harrim, është pjesë e veçorive të natyrshme të qenieve njerëzore, pos nëse ai nuk është shkaktuar nga rrethana fatkeqe”.  Personazhet e Servantesit janë në rrethana që vrullin e kanë në simbiozë me pamundësinë ndaj shpërfaqen qesharakë. “ Kurimi më i mirë është që njeriu të mos ketë vetëm një pamje por një galeri dhe të zgjedhi atë që i përshtatet sipas rastit. Nëse disa portrete janë nga pak qesharake aq më mire; nuk është e mençur që gjithëherët njeriu ta ndjejë veten hero i tragjedisë së madhe.” Njeriu duhet të lehtësohet nga “Perandoria e Brengave”. Autori i romanit zotron dhe shpreh përmes artit të tij rrëfyes, se pasionet maroke që shfryjnë si çmenduri që nuk ndalen, janë si mëtonte Hobbesi, “ose kotësia e madhe që zakonisht quhet kreni ose kryelartësi, ose një rënie e madhe shpirtërore.” Kjo ndodh me Don Kishotin dhe Sançon…dalldisin deri në një krenari sublime të përçart dhe kur dalin nga kjo gjendje ata ndjehen të drobitur, të pafuqishëm përball vetzhgënjimit. Ajo krenari herë herë nuk ndalet, vjenë si tërbim, si xhindosje e cila ka trajtën dhe gjendjen motivuese gati gati si një mendim i epërt për veten, që si edhe nënvizon Hobbesi, “të shpie në shpërqëndrim e mendjelehtësi”. Nëse kjo ndodh me personazhet e Servantesit nuk është thjeshtë e paramenduar. Shkrimtari nuk bën skema të tilla. Tek i futi në ngjarje dhe i moduloi si të tillë, ai ndoqi rrjedhën e tyre të natyrshme. Ata e frymëzuan autorin dhe jo shkrimtari ata. Personazhet nuk janë si kukulla që drejtohen nga lart skenës nga mjeshtri. Jo, jo, personazhet në aktin krijues e udhërrëfejnë shkrimtarin edhe për ngjarjet dhe për zgjidhjet. Si shprehet Tolstoi, unë nuk e dija në fillim të romanit se Ana Karenina do të më vdiste në fund të tij.  Rrënia shpirtërore e shëndron njeriun në një person të frikësuar pa shkak ose për shkaqe imagjinare, pra krijohet gjendja e melankonisë. Kjo ndodh dhe me personazhet e romanit Don Kishoti. Një klimë e tillë e ndërtuar me aq art dhe estetik nga shkrimtari tregon se Servantesi është edhe një mjeshtër i antropo-psikologjiisë njerëzore. Ndodh kështu, po pse dhe si ndodh? Çfarë situate apo gjendje krijohet në vetëdijen e personazheve, në hapsirat e errëta të ndjesive dhe ndjenjave, në honet e nënvetëdijes? Po qielli emocional i tyre si është? Si kombinohet që të krijojë një kompozit njerëzore që unifikohet në harmoninë e qënies, personalitetit dhe tipologjisë?! Asgjë e tepërt dhe asgjë e pamotivuar, gjithçka sa duhet dhe në vendin e duhur. Kjo lloj kozmogonie letrare dhe antropoletrare e koordinuar dhe me hapsirat dhe konturet historike e kulturore, bënë që autori tu flasi kohërave dhe jo lexuesit në brezin e parë , pra thjesht bashkëkohësve të vet. Është gjetur një formë moderne për të thënë ca të vërteta që në rrethana të drejtëpërdrejta nuk mund të pranohen dhe të thuhen. Veprat e kësaj perjudhe lidhin të gjitha epokat, shpërfaqin një universalitet të pa kufizuar në kohë.( kjo te verifikohet se mos eshte vene dy here)

*           *            *

Fan Noli e barazon Donkishotizmin si “anakronizëm ambulant”. Unë do të thoja profesor Uçi se kemi të bëjmë me hije që përpiqen të kthehen në qënie. Botëhijet janë bashkëudhëtare në historinë e njerëzimit sa kohë që njeriu marroset pas emblematikes. Sistemet referuese duken si më të sigurta kur “ankorohen në portet e të shkuarës.” Bertrand Russell kur flet për njeriun modern i njeh atij të drejtën të tejkalojë pa ndroje dhe i shpenguar gjithëçka që në mënyrë gati dogmatike i është edukuar që në fëmijëri dhe në familje si një tërësi parimesh tabu ose dogmatike. Kështu ai e realizon veten dhe kupton botën që e rrethon.  Do të preferoja që bëmat e heronjëve të romanit Don Kishoti të shihen si të “luftëtarëve” që duan të tregojnë se perjudha është e kapërxyer, çdo provë që ta rrisjellim si bëmë ne në imgjinatën dhe fantazinë tonë është qesharake, ne e dhamë shëmbullin. Ju qeshët, na përqeshët por ju duhet të mendoni. Kur ne njerëzit bëhemi të vetëdijshëm për perjudhën e kapërxyer, vetëm në ato kushte ne jemi edhe të lirë. Metafora e guvës së Montesinos na shtynë të mendojmë se një guvë të tillë të brendëshme ka secili prej nesh, një të tillë kanë dhe “heronjt” e romanit. Ajo është e ndërtuar me mure imagjinate, është e gatuar së brendëshmi, dhe sajon një formë të mrekullueshme të shprehuri duke shpërfaqur botën e brendëshme të personazheve. Kishoti guxoi të quante Parlamentin spanjoll një lloj teatri kukullash. Ky përcaktim mund të përkthehet se edhe atje luftohet me “mullinjt e erës” dhe me “shakujt e verës” edhe ai është një guvë. Edhe atje kjo mendësi është veçse e veshur me kostumin zyrtar dhe me autoritetin e institucionit. Jemi të ngjashëm në mendësi por jo në jerarki. Njeriu në pendul të sistemeve,  të djeshëm dhe të nesërm, i ka kuptuar dobësitë dhe hipokrizinë e tyre dhe ndeshet me ata të vjetrit po me armët e tyre dhe hynë në sistemet e reja me mendjen që përpiqet të ndryshojë duke thënë disa të vërteta “të kripura”. Në Mesjetë me shpatë, në Kohën Borgjeze me arsye, kështu ata janë misionarët e zbulimit të njeriut të guvës së Montesinos. Platoni i pari foli për metaforën e shpellës, ndaj edhe sistemet shoqërore kanë shpellën e tyre ku si në një atelie të fshehur ata fantazojnë por edhe rrëfehen. Nëse e zbulojmë këtë doracak në trajtën e një ‘harte rruge’ ne jemi njerëz të lirë të sistemeve, nëse jo dhe ne mbetemi pengje të një besimi të verbër, të sisteme jashtëkohe dhe atëhere nuk jemi të lirë. Nëse sistemet dhe epokat historike lindin dhe kapërxehen pa i treguar të vërtetat e tyre, ja përse njeriu përmes aventurës edhe me koston e një gaztori të cilit mund t’i nxirret gjuha, shkon fal fantazisë në Guvën e Montesinos për t’i zbuluar sekretet e sistemeve të cilët i kanë rrënjët dhe ushqimin te vet njeriu. Nga njeriu deri të individi është një zhvillim epokal. Ka sisteme që e mbështesin autoritetin tek njerëzit uniform si edhe ka sisteme që ndërtohen nga institucioni individ, mbështeten tek ai dhe i shërbejnë atij. Veprat e mëdha të Servantesit dhe Shekspirit nisën rrugën e zbulimit të njeriut si individ, herë duke e vënë të qeshi e herë duke e vënë të qaj, ai, ata dhe ne lexuesit, apo shikuesit në teatër. Njeriu e pranon realitetin pa kundërshtuar. Individi nis e bëhet i vetëdijshëm, kupton çfarë po ndodh dhe paralajmëron se ç’është duke ardhur. Një vetpërafrim i tillë e bën donkishotizmin filozofik të pranueshëm e të dobishëm edhe në realitetin e sotëm. Romani këtë provon brenda nesh. Pavarësisht nga koha në të cilën jemi ose hyjmë, (me apo pa dashjen tonë,) nën lëkurën donkishoteske, ne si njerëz, si individë dhe si shoqëri e sisteme; jemi të dënuar ta përjetojmë këtë gjendje. Shkallëzimi nga sojliu Don te yzmeqari Sanço, ku spikasin gjendja fshatarake, mendësia po e tillë, gjestet dhe vizatimet karakteriale, i sjellin ata më realist. Romani për këta shkaqe është joshës, është provokues por edhe optimist. Ai ka një fizionomi origjinale si në strukturë ashtu edhe në rrëfenjë, dallohet për përsosmëri artistike të gjuhës dhe mendimit që ushqen një ndjellje dhe perceptim në shumës. Profesor Alfred Uçi, dëshiroj t’u them edhe disa mendime të tjera në lidhje me studimin tuaj. Në punimin që keni realizuar si pa u vënë re, si të thuash me një lloj marrëveshje të heshtur dhe  fal një mirëkuptimi të gjetur mes Jush dhe Servantesit, gjuha dhe mendimi juaj janë servantianizuar dhe përngjyrosur me tipologjinë kishotsançiste. Ka ndodhur kështu sepse ju jo vetëm rilexoni romanin e Servantesit duke qëmtuar pjesët thelbësore, dialogjet provokuese dhe situatat e dekorit grotesk. Jo vetëm se ju lexoni e komentoni debatet që janë kryer në kohë të ndryshme, në vende dhe rrethana të ndryshme, brenda dhe jashtë Shqipërisë, ndodh kështu edhe sepse Ju profesor përmes arkeologjisë artistike dhe laboratorit tuaj estetik, bëni krahasime dhe zbuloni ngjasimet në letërësi, si të thuash frymëzime që ndër vite janë “bijëza” të kryeveprës. Kurdoherë dhe kudo ka kishotsançizëm pa dallim kombëtar, sepse gjithëherët është i pranishëm njeriu me marrëzinë e tij që “të bëjë një ëndërr më të madhe se i ka mundësitë”. Por se përpos këtyre operimeve të hapura në ateljen tuaj ka ndodhur një modulim, ju është injektuar një mënyrë të menduari dhe arsyetuari Servantian, një tipologji dialoguese donkishotsançiste. Universi historik, që nga fillesat deri në ditët tona, por edhe në një shtrirjeshikim drejt së ardhmes që sillet në punimin tuaj, në strukturën e vet është donkishoteskë. Unë bashkohem me ju në këtë gjithvështrim, duke përvijuar si argument se ka pasur, ka dhe do të ketë një raport kundërvënës mes kohës si epokë dhe mendësisë që tejkalohet nga zhvillimi shoqëror. Por,… ka një por domethënës. Në forma të nënshtresëzuara, mentaliteti i kohës së kapërxyer mbetet i fshehur, është një lloj kriptomendësie me shume autoritet brenda njeriut. Është si një zjarr që është fikur por që ende lëshon tymin. Në kufijt e ndrimit të sistemeve por edhe në një ecuri të mëvonshme, nuk mund të saturohet energjia njerëzore që gatuan heroin grotesk, të tejkaluar. I pëlqen të ardhmes ende të papjekur të veshi kostumin fitimtar të së shkuarës ndaj gjenden personazhet që e riveshin këtë kostum sa kohë që te antropo-individi energjia etnogjentike është e tipit pagan, me prirje drejt shpagimit, mposhtjes, sundimit. Inercia në histori nis me kalorësit që udhëtojnë në kohën dikur, megjithëse ata mendojnë se lëvizin përpara( ose së paku atyre ashtu ju duket). Dhe sa herë që dështojnë në misionin e tyre konkret, të gjallë, njerëzor, zbuten në përpjekjet e tyre dhe hyjnë vrullshëm në beteja imagjinare. Ata ndërtojnë atje “kullën e tyre morale” ku strehohet gjithëçka nga arsenali i armëve dhe deri te “harta e luftës së tyre absurde.” Bota ka nevojë të qesh sepse e do gëzimin dhe shpotinë. Bota ka nevojë të përqeshi sepse nuk e duron zhgënjimin. Bota nuk e importon butaforinë as groteskun njerëzor; ajo e nxjerr në pah nga asimetri të tilla sepse ajo ka nevojë të ribëhet për të vijuar udhëtimin duke mësuar.

Pas kësaj bisede të gjatë i nderuar profesor Alfred Uçi besoj se jemi në një mendje se, “Donkishotizmi si fenomenologji” mund të shëndrohet në materie filozofike nga kritika letrare dhe ky lloj konvertimi është shumë i përhapur. Edhe humori i epokës mund të shëndrohet në çështje filozofike. Kur humori është një melankoli tërësore apo një brengë tërësore. Ata që e thonë apo e manifestojnë këtë gjendje kanë meritën sepse e sjellin në vemenjde. Mbi të mund të krijohet edhe humor me ngjyra të ndezura por edhe humor i zi. Ky lloj komunikimi është në natyrën e artistit krijues, në dorë të pikërëndesave të brendëshme shpirtërore të tij mes gëzimit dhe dëshpërimit. Nuk është fajtor Don Kishoti përse e shihte enën e berberit si helmetën e Mabrinit.  Ndoshta nga ai material heroik kishte lindur ai objekt përdorimi. A nuk kemi shpatat në përmandë në skulpturën në pallatin e OKB-s? Të gjithë kanë një delir të tillë. Ata që besojnë verbërisht, joshen prej saj, shfaqen pa droje me një naivitet shëmbullor. Mund të bëhen qesharak me këtë mënyrë komunikimi por nuk mund të akuzohen si të pasinqertë. Komik si Don Kishoti, në rregull, ai nuk fshihet. Por mund të bëhen edhe tragjik si Hitleri i cili besonte tek “Heshta e Fatit” e ngulur në brinjën e Jezusit tek e cila ai pati gjetur frymëzimin e misionit të tij. Ai besoi në legjendën se kush merr në zotrim “Heilige Lance”( heshtën e shenjtë) ka në dorë fatin e botës. Ju i nderuar profesor hapët një udhë me studimin tuaj titulluar “Filozofia e Donkishotizmit”. Nuk jam në gjendje të them se sa e kanë lexuar dhe sa e kanë kuptuar, apo vlerësuar. Në fill të dialogut tonë dhe për ta ushqyer bindjen se studime të tilla kryhen në botë po përmend librin “Immortal Comedy”- The Comic Phenomenon in Art, Literature, and Life-t e autores hungareze AGNES HELLER.  Kopertina e librit të saj profesor Uçi ka zgjedhur një grafik të Don Kishotit me Sanço Pançon dhe kjo qasje nuk është e rastit apo larg motiveve të studimit të saj filozofik. Punimi i saj thotë kritika “është libri i parë që ‘mendon’ filozofikisht për fenomenin komik në përgjithësi. Megjithëse autorja Agnes Heller kishte shkruar një libër që është thellësisht studiues dhe meditues mbi temën e formës komike në film, letërsi dhe jetë, punimi i saj është jashtëzakonisht i arritshëm. Si në temën ashtu edhe në stilin e saj, “Komedia e Pavdekshme” është një libër i rëndësishëm. Në të, Heller na çon në një udhëtim nëpër teoritë e komedisë duke filluar me mendimin klasik. Më pas, ajo kalon nëpër mendimtarë politikë themelorë, të cilët i referohen, për shembull, të qeshurës dhe pushtetit. Ne njihemi gjithashtu me qasjet sistematike moderne ndaj komedisë së të menduarit, si qasjet psikologjike dhe qasjet ekzistenciale. Kombinimi dallues i shijes individuale të Hellerit për panteonin e veprës komike i jep këtij libri një karakter të veçantë nga të gjithë të tjerët. Është detaji me të cilin Heller e bën diskutimin e saj, si dhe ku e vendos ajo ‘komiken’, dhe ndoshta më e rëndësishmja gjë është diskutimi i saj për komedinë dhe vetë jetën tonë që e bën “Komedinë e Pavdekshme” një libër kryesor për të gjithë gamën e studiuesve dhe entuziastëve të shkencave humane.” Ja pra pse materiali letrar i romanit Don Kishoti sillet i tillë si nxitës për arsyetime filozofike sepse në këto dilema njerëzore KishotSançsite, ai di ta strehojë veten në mënyrë të koduar duke na shërbyer si algoritëm i një filozofie të mëvonshme. Romani ka shërbyer si paralajmërim për këtë rrezik të shoqërisë njerëzore. Ky lloj dialogimi i jep veprës tiparet e një “kodi pararendës”. Si vepër e Rilindjes europiane ajo mund ta barti atë. Veprat e kësaj perjudhe lidhin të gjitha epokat, të gjitha kulturat dhe civilizimet, duke krijuar një universalizëm eternal. Forma e të treguarit është gjetje tejet moderne me qëllim thënien e ca të vërtetave që në rrethana të drejtëpërdrejta as mund të pranoheshin e as mund të thuheshin. Inkuizicioni ta priste gjuhën dhe kokën. A mund të mendohet jo thjeshtë letërësia botërore por njerëzimi pa një roman të tillë. Mendimi do vinte i mangët, i paplotësuar jo i orjentuar. Shumë ngjarje që pasuan frymëzuar nga ky roman ose nuk do të vinin, ose do të ishin krejt ndryshe, pra do të jetonim një histori tjetër. I dashur Profesor Uçi këtu po ndalem për ta vijuar komunikimin tonë në një rast tjetër. Këto lloj bisedash ndërtohen vetëm me ata që ndriçojnë edhe në amshim. Ju faleminderit dijetari Ynë!

 


Shfaq Komentet (0)

Shkruaj nje koment

Your email address will not be published. Required fields are marked *

* *

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.