Jezusi tha se njeriu nuk jeton vetëm me bukë. Megjithatë, mungesa e tij i bën njerëzit të zemëruar. Herën e fundit që bota pësoi një tronditje të çmimeve të ushqimit si ajo e sotme, ajo ndihmoi në nisjen e pranverës arabe, një valë kryengritjesh që rrëzoi katër presidentë dhe çoi në luftëra të tmerrshme civile në Siri dhe Libi. Fatkeqësisht, pushtimi i Ukrainës nga Vladimir Putin ka përmbysur sërish tregjet e grurit dhe energjisë. Dhe kështu trazirat janë të pashmangshme edhe këtë vit.
Rritja e çmimeve të ushqimeve dhe karburanteve është forma më torturuese e inflacionit. Nëse çmimet e mobiljeve ose telefonave inteligjentë rriten, njerëzit mund të vonojnë një blerje ose ta braktisin atë. Por ata nuk mund të ndalojnë së ngrëni. Po kështu, kostot e transportit përbëhen nga çdo mall fizik dhe shumica e njerëzve nuk mund të ecin lehtësisht në punë. Pra, kur ushqimi dhe karburantet rriten më shumë, standardet e jetesës priren të bien papritur. Dhimbja është më e fortë për banorët e qyteteve në vendet e varfra, të cilët shpenzojnë një pjesë të madhe të të ardhurave të tyre për bukën dhe tarifat e autobusëve. Ndryshe nga popullsia rurale, ata nuk mund të kultivojnë të korrat e tyre – por mund të shtohen trazirat.
Shumë qeveri duan të lehtësojnë dhimbjen, por kanë borxhe dhe nuk kanë para pas Covid-19. Raporti mesatar i borxhit publik ndaj PBB-së së një vendi të varfër është gati 70% dhe po rritet. Vendet e varfra paguajnë gjithashtu norma më të larta interesi, të cilat janë në rritje. Disa prej tyre do ta shohin këtë të paqëndrueshme. FMN thotë se 41 për qind janë në “vuajtje borxhi” ose në rrezik të lartë prej tij.
Sri Lanka tashmë ka dështuar dhe është shkrirë. Turmat e zemëruara dhe të uritura kanë vënë zjarrin automjeteve, kanë pushtuar ndërtesat qeveritare dhe kanë nxitur presidentin e tyre të dëbojë kryeministrin, i cili është vëllai i tij. Trazirat kanë shpërthyer në Peru për standardet e jetesës dhe në Indi për një plan për të shkurtuar disa vende pune për jetën në ushtri, gjë që rëndohet kur kaq shumë njerëz dëshirojnë sigurinë. Pakistani po u bën thirrje qytetarëve të tij që të pinë më pak çaj për të kursyer monedhën e fortë. Laosi është në prag të falimentimit. Zemërimi me koston e jetesës pa dyshim kontribuoi në zgjedhjen e Kolumbisë të një radikal të krahut të majtë si president më 19 qershor.
The Economist ka ndërtuar një model statistikor për të shqyrtuar marrëdhënien midis inflacionit të çmimeve të ushqimeve dhe karburanteve dhe trazirave politike. Ai zbulon se të dy kanë qenë historikisht parashikues të mirë të protestave masive, trazirave dhe dhunës politike. Nëse gjetjet e modelit tonë vazhdojnë të jenë të vërteta, shumë vende mund të presin të shohin një dyfishim të trazirave këtë vit.
Rreziku më i madh është në vendet që tashmë ishin të pasigurta: vende të tilla si Jordania dhe Egjipti që varen nga importet e ushqimit dhe karburantit dhe kanë financa publike të rreme. Shumë vende të tilla qeverisen keq ose në mënyrë shtypëse. Në Turqi, tronditja e ofertës ka përshpejtuar inflacionin shkatërrues të shkaktuar nga politika monetare. Në mbarë botën, shtrydhja e kostos së jetesës po shton ankesat e njerëzve dhe po rrit mundësinë që ata të dalin në rrugë. Kjo ka më shumë gjasa të bëhet e dhunshme në vendet me shumë të rinj të papunë, beqarë. Ndërsa fuqia e tyre blerëse bie, shumë do të arrijnë në përfundimin se nuk do të mund të përballojnë kurrë të martohen dhe të kenë familje. Të frustruar dhe të poshtëruar, disa do të mendojnë se nuk kanë asgjë për të humbur nëse i bashkohen një trazire.
Një mënyrë tjetër se si inflacioni i destabilizon shoqëritë është duke nxitur korrupsionin. Kur pagat nuk përputhen me çmimet, zyrtarët me të afërm në nevojë e shohin edhe më joshëse të zhvatin para nga të pafuqishmit. Kjo i zemëron ata që janë pre. Kujtojmë se shkas për pranverën arabe ishte vetëvrasja e një shitësi tunizian, i cili i vuri flakën vetes për të protestuar kundër kërkesave të vazhdueshme për pagesa nga policët e ndyrë.
Nëse trazirat përhapen këtë vit, kjo mund të shtojë dhimbjen ekonomike. Investitorët nuk i pëlqejnë trazirat dhe revolucionet. Një studim zbulon se një shpërthim i madh i dhunës politike zakonisht ul një pikë përqindjeje nga PBB-ja 18 muaj më vonë. Dëmi është më i madh kur protestuesit janë të zemëruar si për politikën ashtu edhe për ekonominë së bashku.
Parandalimi i shpërthimeve të ardhshme do të jetë i vështirë. Një fillim i mirë do të ishte heqja e politikave që dekurajojnë prodhimin e ushqimit, të tilla si kontrollet e çmimeve dhe kufizimet e eksporteve. Fermerët në vende si Tunizia lënë tokën pjellore të paploruar sepse duhet t’ia shesin të korrat e tyre shtetit për një çmim të ulët. Qeveritë duhet t’i lënë fermerët të korrin atë që mbjellin. Gjithashtu, shumë më pak drithëra duhet të digjen kot si biokarburant.
Disa vende po kërkojnë ndihmë shpëtimi. Institucionet financiare ndërkombëtare duhet të arrijnë një ekuilibër të ndërlikuar. Të thuash jo mund të paraqesë kaos – dhe të bëjë dëm të përhershëm. Por po ashtu mund të shpëtojë qeveritë e mjera, duke forcuar politika të këqija dhe të paqëndrueshme. Organe të tilla si FMN, negociatorët e të cilit mbërritën në Sri Lanka dhe Tunizi këtë javë, duhet të jenë bujarë, por të këmbëngulin për reforma. Ata duhet të vazhdojnë të monitorojnë me kujdes se si shpenzohen paratë e tyre. Dhe ata duhet të veprojnë me shpejtësi. Sa më gjatë të lejohet të nxehet i gjithë ky zemërim, aq më shumë ka të ngjarë të shpërthejë.
