Nga Arta Marku – Julio Cortazar do të rrëfente se jo pak prej novelave të tij kishin lindur prej ëndrrave të ankthshme dhe përtej, sqaron: “qysh në moshën time më të hershme, kam pasur ndjesinë se realiteti nuk ishte vetëm ajo çka më tregonte mësuesja a nëna e që unë mund ta vërtetoja duke prekur ose duke nuhatur, por se kishte edhe ndërkallje të vazhdueshme elementësh që nuk përkonin, nga ndjesia ime për ta, me ato lloj sendesh”. Që do të thotë më tej, se realiteti është dysojesh.
Mijëra kilometra larg, dhe në një kohë pak më të afërt se ajo e Cortazarit, një shkrimtar shqiptar rrëfen për lidhjen e letërsisë së tij me realitetin që nuk vërtetohet nëpërmjet prekjes, nuhatjes apo çfarëdolloj shqise tjetër. Edhe Lazër Stanit, realiteti virtual është ai që i shërben si mbështetje herë vetëdijshëm e herë pavetëdijshëm. Tregimet e tij, se deri më tash vec tregime ka shkruar, i vijnë gjitherë së brendshmi. Prej nga nënvetëdija e autorit, nxjerrin krye, herë si ngacmim e herë si nevojë. Kurse Stani beson se ky është celësi unik, apo celësi ndryshe që e bën të dallueshme atë që ai shkruan.
Dikur, shumë vite më parë i kish thënë një mikut të tij, kritik i njohur i letrave, se do të bëhej shkrimtar. E miku kish pritur që i riu të nxirrte nga xhepi ndonjë fletë format të palosur ku mund të kish ndryrë shkrimin e vet të parë. Por jo. Lazër Stani s’kishte shkruar asgjë, por në ëndërr e kish parë veten tek lexonte tregimet e tij, të cilat, nuk e mohonte dot, i kishin lënë përshtypje jashtëzakonisht të mira. Kish ndjerë shijen e leximit që zakonisht lë një vepër e mirë letrare. Mëngjesit i kujtohej vec shija. Asnjë rresht prej tregimeve të ëndrrës, asnjë titull e asgjë tjetër nuk i kish rezistuar zbardhjes së ditës. Kjo s’do të thotë se Lazër Stani u bë bestyt e gjeti realizimin e ëndrrës së tij. Gjithsesi i kthehet kësaj ëndrre të hershme, ngase s’ka asnjë mundësi të shkëputet prej ëndrrave sa kohë ato janë këmbëngulshëm, ndikuese të lindjes së krijesave të tij letrare. Edhe nëse nuk është mirëfilli një ëndërr, shtrati i lindjes së një tregimi të ardhshëm, është së paku, gjithnjë, realiteti i tij i brendshëm. Është ai realiteti që ecën paralel me konkretin e që shpesh konflitohet me të.
Nuk është një lojë fjalësh. Edhe pse te shumica e njerëzve realiteti i brendshëm, intim ose oniriku, kalon pa u vënë re, apo është një histori e pazbuluar, për Lazër Stanin është tejet i rëndësishëm. Ai e ka të qartë se: sa e rëndësishme është të shohësh larg vetes aq është edhe të shohësh së brendshmi. Madje kjo e dyta është një preferencë e theksuar për Stanin, që kthehet pastaj në letërsi. Për më tepër ai nuk do që të merret me gjërat e jashtme të jetës njerëzore, të cilat i quan gjëra që i përkasin përkohësisë.
Në moshën time më të hershme, kam pasur ndjesinë se realiteti nuk ishte vetëm ajo çka më tregonte mësuesja a nëna
Kur nuk është një ëndërr, tregimi i Lazër Stanit, vjen si reminishencë e të shkuarës së tij. E kohës kur ishte fëmijë e jetonte në një mjedis të pacënuar nga civilizimi që rëndom unifikon. Reminishencë e kohës kur jetonte në një vend gjysmë magjik e gjysmë real; mes njerëzish që dukej sikur dilnin prej legjendave; me bindjen se Zanat apo Shtojzavallet mund të të shfaqeshin papritmas rrugës për në shtëpi. Atje, në fshatin e tij të lindjes, vendet identifikoheshin me një ngjarje të ndodhur kushedi se si, kushedi se kur; me një person të panjohur prej askujt por të pranuar prej të gjithëve; me fantazma të shfaqura apo me gjysmë përralla gjysmë të vërteta. Për shkrimtarin kjo është pasuria e tij e parë. Ngasja që i bën tregimet të dalin prej nënvetëdijes së tij.
Por edhe kur tregimet duket sikur vijnë prej një ngacmimi konkret kjo nuk është gjithaq e vërtetë. Kohë më parë, kur kishte shkruar “Nën hijen e vdekjes”, nuk kish qenë thjesht vdekja e gjyshes që e kish ngacmuar por mendimi që s’e linte rehat, mbi atë që vinte pas saj. Asokohe i ish dukur se vdekja e gjyshes kish gëzuar njerëzit, pasi plaka ishte disi e ashpër. Por nuk dinte si ta gjente përgjigjen e saktë. Mesa duket vec tregimi mund t’ja jepte njëfarësoj, prandaj e rikrijoi gjyshen e vet e bëri të rishfaqej mes të gjallëve për t’u rikthyer sërish mbrapsht pasi të kuptonte se askush s’kish më nevojë për të. Në thelb është mendimi për pasvdekjen që e turbullon, gjëja të cilës as ai, si gjithë të tjerët, nuk i jep dot një përgjigje përfundimtare.
Po kështu, “Dënesje në dru” s’ka asgjë “prej vërteti”. Madje vetë shkrimtari thotë se lidhja e fortë mes tij dhe këtij tregimi është pikërisht për faktin se aty gjithcka ndodh brenda vetes, se aty rrëfehet dicka vështirë e rrëfyeshme.
Tek e fundit, të bësh letërsi nuk do të thotë të rrëfesh një histori, aq më pak një histori vërtet të ndodhur.
Sa e rëndësishme është të shohësh larg vetes aq është edhe të shohësh së brendshmi
Pastaj, gjithë ky proces instiktiv, intim, i brendshëm, vështirë i shpjegueshëm apo rrëfyeshëm, do të shoqërohet doemos nga një akt i përkundërt, njerëzor dhe i lehtë për t’u bërë e thënë. Është casti, apo castet që shpesh zgjasin paparashikueshmërisht, të procesit të tryezës. Mund të ndodhë që një tregim, sapo të nxjerrë krye të ecë menjëherë në rrugën e vet, atë të duhurën. Nga anta tjetër, ka tregime që shkruhen, grisen, rishkruhen e rigrisen për të filluar nga e para një herë tjetër. Shkrimtari as që e di se si do t’i vejë filli një tregimi. Kur, i pakënaqur e hedh në kosh, nuk e di nëse do t’a rimarrë apo do t’a lërë përgjithmonë. Edhe pse ka gjithnjë një cast kur ai është gati për të bërë dicka që ka lidhje me letërsinë, nuk e di kur ai do të vijë. Aspak sistematik dhe i organizuar, Stani këto punë ja lë në dorë instiktit. Për më tepër, as i shkon ndërmend të bëjë ndryshe përsa kohë insitikti nuk e ka tradhëtuar. Madje edhe kur ka kthyer kokën pas, për të kuptuar se c’po ndodh, c’e ka bërë të ulet të shkruajë një tregim apo të rimarrë në dorë një tjetër, kurrë s’ka mundur ta gjejë. Di nëse është i mirë apo jo një tregim, vetëm pasi e ka shkruar atë. Kur për së pari ish ulur në tryezë të shkruante tregimin “Përgjigjmu nesër”, i kish mjaftuar fakti që dicka donte të thoshte. Dicka që ja vlente të thuhej. Pasi tregimit i kish vënë pikën në fjalinë e fundit, nuk po kuptonte asgjë. Mendimi që e kish bërë të merrte lapsin, i ish ngatërruar. Shumë kohë më pas sërish do të ndodhte e njëjta gjë, me të njëjtin tregim. Kishte të ngjarë të ishte një krijesë e dështuar të cilën, gjithsesi Stani nuk donte ta hidhte përfundimisht në kosh duke këmbëngulë të bindë veten se ndoshta një herë tjetër filli do t’i gjendej. Shpresonte pasi, donte t’a nxirrte vetes mendimin sipas të cilit: herët a vonë njerëzit e ulin kokën dhe heronjtë janë shumë të rrallë. Kishte nevojë ta thoshte kështuqë i duhej të priste edhe pak. Rezultati: pritja nuk ishte e kotë. Një ditë, gjatë një udhëtimi në Hollandë, tregimi i ish shfaqur ashtu sic duhej, s’kishte asnjë lidhje me dy tregimet e shkruara me parë por ishte tregimi që Stani, prej kohësh, po priste të shkruante.
Por ka ngecje të gjata e të castshme. Nëse një tregim ngec për pak, shkrimtari e hedh lapsin. I drejtohet raftit të librave për të gjetur aty një album pikturash, mbi imazhet e të cilave do të hedhë sytë jo thjesht për t’u clodhur. I duhet një nxitje e re dhe s’është aspak cudi ta gjejë te Egon Shile apo Gustav Klimti, piktorët me të cilët ndjehet i dashuruar këto kohë. Por mund të tërheqë nga rafti edhe një libër të ndonjë shkrimtari të dashur. Pasi, nuk ngurron ta shprehë: letërsia e kredh edhe më shumë në errësirën e tij. Dhe pikërisht për këtë errësirë ka nevojë tek shkruan e, kur nuk është kredhur aq sa duhet, mund t’i kërkojë ndihmë Sabatos me të cilin, më së shumti, gjen pika të përbashkëta në këndvështrimin mbi botën. Ndonjëherë tjetër një muzikë në sfond mund t’i shërbejë por gjithsesi më pak.
Shpesh ndodh që ndërprerjet e një tregimi të vijnë për shkak të gjetjes së emrit të personazhit. Tenton vetëdijshëm që personazhi, përderisa është tërësisht i tij, të ketë edhe emrin kështu. Një emër që vetë Stani e ka shpikur apo zgjedhur nga fondi i harruar. Një emër që kur t’ja veshë personazhit t’i rrijë mirë apo t’i shkojë natyrës së tij. Një emër që vetë krijuesi ta dojë për së pari. Këshu i ka ndodhur me Lamekun, Dilanën, Dulinën apo Kokon. Emrat ashtu si edhe personazhet që i mbajnë, shkrimtari nuk do që t’i ngjajnë me askënd. Madje thotë se i ikën edhe personazheve që lindin prej një njeriu konkret, pasi urren të jetë nën presionin e realitetit.
Ndoshta për këtë shkak s’ka asnjë lloj marrëdhënieje me ditarin apo fletoren e shënimeve pasi i duken si dicka mirëfilli prej realitetit. Tek e fundit beson se kujtesa di të përzgjedhë mirë. Cka është e vlefshme ajo s’e hedh kurrë. Nga ana tjetër cka nuk vlen le të humbë. Madje edhe më tepër se kaq: c’është për të humbur le të humbë. Nga bisedat vetmevete, prej të cilave Stani nuk do të shpëtojë kurrë, apo të cilat asnjëherë s’i ka në dorë t’i ndalë, do të lindin shkëndija të reja. Së paku kështu ka ndodhur deri tani. Edhe pse asnjëherë nuk e ka ditur se c’do të shkruajë herën tjetër, Stani e ka gjetur gjithnjë vetën në një “herë tjetër”. Gjithnjë ka nisur një proces, pjellë e errësirës së nënvetëdijes, zhvilluar brenda rregullave instiktive: projektuar nën dritën e diellit, rrugës për në shtëpi, në tren duke udhëtuar për diku, në tryezën e një kafeneje… e zbardhur më në fund nën dritën verdhacuke të llampës elektrike, gjithnjë natën, në tryezën e tij të punës, shoqëruar zhurmës së thatë të tasteve të kompjuterit dhe mbyllur në ag.
Gjithnjë ka pasur një tregim të ri pas një tregimi të bërë tashmë të vjetër. Gjithnjë ka pasur një libër të ri pas një libri të bërë tashmë të vjetër qysh prej fillimit të viteve ‘90, kur Stani u shfaq për së pari në një kopertinë libri.
* Marrë nga arkiva e pasur elektronike e “Gazeta Shqiptare” – suplementi kulturor “MILOSAO”, E diel, 25 Mars 2007