NGA PROF. DR. FRAN GJOKA
Përballë sfidave mjedisore në rritje si ngrohja globale, ndotja toksike, humbja e biodiversitetit që janë rezultat i ndikimit të njeriut në mjedis, mbrojtja e burimeve tona natyrore është bërë më e rëndësishme se kurrë. Si anëtar i grupit kërkimor përgjegjës për komponentin “Mjedisi Tokësor” në përgatitjen e hartës së cenueshmërisë së ujërave nëntokësore të Shqipërisë, kam kënaqësinë të ndaj me publikun arritjet tona të rëndësishme. Kjo hartë, e zhvilluar me përpikëri nga një ekip multidisiplinor nën drejtimin e prof. Arjan Beqiraj (Inxh. Gjeolog – Gjeokimist), përfaqëson një përparim novator në menaxhimin e qëndrueshëm dhe ruajtjen e burimeve ujore nëntokësore të Shqipërisë. Kjo nismë shënon një moment kyç në sigurimin afatgjatë të cilësisë dhe disponueshmërisë së ujërave nëntokësore, një burim jetik për ujin e pijshëm, bujqësinë dhe ruajtjen e ekosistemeve natyrore. Me këtë hartë gjithëpërfshirëse, Shqipëria tani qëndron përkrah vendeve më të avancuara evropiane në vlerësimin e cenueshmërisë së ujërave nëntokësore.
1. Kuptimi i ujërave nëntokësore dhe rëndësia e tyre. Uji nëntokësor gjendet nën sipërfaqen e tokës, në hapësirat e poreve të tokës dhe çarjet e formacioneve shkëmbore. Ai është një burim kritik, duke qenë se mbetet akoma burim kryesor i ujit të pijshëm, i rëndësishëm gjithashtu për bujqësinë për ujitje dhe për të ruajtur ekosistemet natyrore duke mbështetur lumenjtë dhe liqenet, sidomos gjatë periudhave të thata. Ujërat nëntokësore shpesh referohen si thesari i fshehur i mjedisit tonë për shkak të rolit të tij thelbësor në ruajtjen e jetës dhe aktiviteteve ekonomike.
2. Burimet kryesore të ujërave nëntokësore në Shqipëri. Janë të shumëllojshme. Ujëmbajtësit/akuiferët karstikë: Gjenden në rajonet gëlqerore, që shtrihen nga veriu në jug në rajonet e Shkodrës, Krujës dhe Tiranës deri në malësitë e Kurveleshit. Këta akuiferë karakterizohen nga përshkueshmëria e tyre e lartë dhe kapaciteti i konsiderueshëm i ujëmbajtjes dhe ujëdhënies. Me ta lidhen burimet më të mëdhenj të ujërave nëntokësore në vend si: Syri i Kaltër, etj. Akuiferët aluvialë: Ndodhen përgjatë luginave të lumenjve dhe fushave bregdetare, veçanërisht përgjatë lumenjve Drin, Mat, Ishëm, Erzen, Shkumbin, Seman. Këta akuiferë rimbushen nga rrjedhat e lumenjve dhe reshjet, duke siguruar burime të konsiderueshme ujore nëntokësore për furnizimin me ujë të pijshëm të komuniteteve urbane si Durrësi nga akuiferi aluvial Fushë Milot-Fushë Kuqe dhe rurale. Akuiferët molasike: Uji nëntokësor gjendet në ranorët dhe konglomeratet jo shumë kompakte dhe është i tipit poro-çarje. Përhapen në zonën perëndimore të vendit dhe përbëjnë burime të rëndësishëm për furnizimin me ujë të komuniteteve rurale lokale. Akuiferët me çarje. Gjenden kryesisht në shkëmbinjtë magmatike dhe qarkullojnë në sistemin kompleks të çarjeve që është shumë i zhvilluar në to.
3. Kuptimi i cenueshmërisë së ujërave nëntokësore. Cenueshmëria e ujërave nëntokësore i referohet ndjeshmërisë së ujërave nëntokësore ndaj ndotjes nga aktivitetet njerëzore në sipërfaqe. Kjo cenueshmëri ndikohet nga faktorë të tillë si përbërja e tokës, karakteristikat e akuiferit, topografia dhe praktikat e përdorimit të tokës. Kryerja e vlerësimeve të cenueshmërisë ndihmon në identifikimin e zonave me rrezik të lartë kontaminimi, duke mundësuar zbatimin e masave specifike mbrojtëse dhe planifikimin e përdorimit të tokës të udhëhequr nga ekspertët. Për të arritur një vlerësim më të plotë të cenueshmërisë së ujërave nëntokësore, është thelbësore të zgjerohet rrjeti i monitorimit për të përfshirë akuiferët kryesorë të vendit, si akuiferët karstikë dhe aluvialë. Për më tepër, inkorporimi i pajisjeve të monitorimit ‘online’ do të sigurojë mbledhjen dhe analizën në kohë reale të të dhënave, duke rritur më tej efektivitetin e përpjekjeve për mbrojtjen e ujërave nëntokësore.
4. Kërcënimet për ujërat nëntokësore në Shqipëri. Shqipëria, me peizazhin e saj të larmishëm dhe zhvillimin e shpejtë, përballet me disa kërcënime të rëndësishme për ujërat nëntokësore, duke përfshirë: Bujqësia intensive: Veçanërisht në ultësirat perëndimore me toka të lehta dhe ranore, përdorimi i gjerë i pesticideve dhe plehrave mund të çojë në ndotjen e ujërave nëntokësore. Urbanizimi i pakontrolluar: Zhvillimi i shpejtë urban pa planifikim adekuat mjedisor rezulton në rritje të ndotjes nga ujërat e zeza të patrajtuara, kimikatet dhe mbetjet. Aktiviteti industrial: Fabrikat dhe impiantet industriale mund të shkarkojnë ndotës të tillë si metalet e rënda dhe kimikatet toksike në burimet e ujërave nëntokësore. Turizmi masiv: Në mungesë të standardeve të duhura mjedisore, aktivitetet e lidhura me turizmin mund të kontribuojnë në ndotjen e ujërave nëntokësore nëpërmjet rritjes së mbetjeve dhe ujërave të zeza. Intruzioni detar: Ujëmbajtësit bregdetar janë në rrezik të depërtimit të ujit të detit, veçanërisht kur nxjerrja e ujërave nëntokësore tejkalon normat e rimbushjes natyrore, duke çuar në kripëzim dhe ndotje.
5. Kontributi i tokës (shtresës së sipërme biologjikisht aktive) në cilësinë e ujërave nëntokësore. Toka, e njohur si barriera e parë mbrojtëse e ujërave nëntokësore, luan një rol kyç në ruajtjen e cilësisë së ujërave nëntokësore nëpërmjet disa mekanizmave të njohur, si: filtrimi, toka vepron si një filtër natyral, duke bllokuar sedimentet dhe ndotësit ndërsa uji depërton nëpër të. Adsorbimi dhe filtrimi kimik, grimcat e imta të tokës si argjila mund të thithin dhe mbajnë ndotës, duke i penguar ata të arrijnë në ujërat nëntokësore. Bialkaline, duke ruajtur ekuilibrin e pH të ujit që depërton, Vonesa fizike: Struktura e tokës ngadalëson lëvizjen e ujit, duke i dhënë më shumë kohë proceseve të pastrimit natyror që ndodhin në tokë.
6. Harta e cenueshmërisë së ujërave nëntokësore dhe rëndësia e saj. Harta e cenueshmërisë së ujërave nëntokësore është një mjet shkencor, që identifikon zonat me rrezik të lartë kontaminimi nga sipërfaqja e tokës. Kjo hartë e klasifikon territorin e përhapjes së ujërave nëntokësore në zona me ndjeshmëri të ndryshme ndaj ndotjeve sipërfaqësore. Ky klasifikim kryhet me metoda të ndryshme. Metoda më e përdorur në botë është modeli DRASTIC, i cili merr në konsideratë faktorë të tillë si Thellësia e Ujërave nëntokësore, Shkalla e Rimbushjes së tyre, Mjedisi Akuifer që mban ujërat nëntokësore, Mjedisi Tokësor që i mbron këto ujëra nga kontaminimi, Topografia, Ndikimi i zonës vadoze (zona nga tavani i akuiferit deri në sipërfaqe) dhe përshkueshmëria ujore e akuiferit. Kjo hartë është thelbësore për disa arsye: i.Vendimmarrja e duhur: Udhëzon politikëbërësit, planifikuesit urban dhe ambientalistët në marrjen e vendimeve të bazuara në lidhje me përdorimin e tokës dhe mbrojtjen e ujërave nëntokësore. ii. Menaxhimi i burimeve: Ndihmon në prioritizimin e fushave për studim të detajuar, monitorim dhe zhvillimin e strategjive të mbrojtjes. iii. Ndërgjegjësimi i publikut: Rrit ndërgjegjësimin për rëndësinë e ujërave nëntokësore dhe nevojën për t’i mbrojtur ato nga ndotja. iv. Mbështetja Rregullatore: Mbështet zbatimin e rregulloreve të përdorimit të tokës për të parandaluar kontaminimin dhe për të siguruar menaxhim të qëndrueshëm të ujit.
7. Përfituesit e Hartës së Cenueshmërisë/ Vulnerabilitetit të Ujërave Nëntokësore. Harta e cenueshmërisë së ujërave nëntokësore shërben si një mjet efikas me shumë palë me aplikime të ndryshme që synojnë mbrojtjen dhe menaxhimin e qëndrueshëm të burimeve ujore nëntokësore. Përfituesit kryesorë mund të jenë: Politikëbërësit (institucionet shtetërore të monitorimit dhe menaxhimit të burimeve ujore nëntokësore): Harta ndihmon në formulimin e rregulloreve dhe politikave efektive të krijuara për të mbrojtur ujërat nëntokësore. Duke identifikuar zonat e cenueshme, politikëbërësit mund të zhvillojnë strategji të synuara për të parandaluar kontaminimin dhe për të rritur efikasitetin e menaxhimit të burimeve ujore. Ambientalistët: Hartat e cenueshmërisë janë të domosdoshme për identifikimin e zonave që kërkojnë përpjekje ruajtjeje dhe masa mbrojtëse. Ambientalistët mund t’u japin përparësi këtyre rajoneve për të ruajtur cilësinë e ujërave nëntokësore në mënyrë efektive. Planifikuesit urbanë: Këto harta luajnë një rol kryesor në drejtimin e praktikave të planifikimit dhe zhvillimit të qëndrueshëm të përdorimit të tokës. Planifikuesit urbanë mund të marrin vendime të kujdesshme për të siguruar që aktivitetet e zgjerimit dhe zhvillimit urban të mos rrezikojnë burimet ujore nëntokësore. Përdoruesit e tokës: Fermerët dhe përdoruesit e tjerë të tokës përfitojnë nga harta duke fituar njohuri për aplikimin e sigurt të plehrave dhe pesticideve. Ajo u mundëson atyre të adoptojnë praktika që minimizojnë rrezikun e ndotjes së ujërave nëntokësore, duke promovuar kështu aktivitete bujqësore të qëndrueshme për mjedisin. Publiku: Harta shërben si një mjet edukues për rritjen e ndërgjegjësimit të qytetarëve për rëndësinë e ujërave nëntokësore dhe avokimin e praktikave të përgjegjshme për të mbrojtur këtë burim jetik. Angazhimi i komunitetit bazuar në të dhënat e hartës mund të nxisë pjesëmarrjen e publikut në iniciativat për ruajtjen e ujërave nëntokësore. Planifikuesit e përdorimit të tokës: Ky grup përdor hartën për të udhëhequr vendimet për zonimin e bujqësisë dhe industrisë, duke synuar të shmangë ose rregullojë aktivitetet që mund të ndotin potencialisht ujërat nëntokësore. Duke kuptuar zonat me cenueshmëri të lartë, planifikuesit mund të zbatojnë masa për të parandaluar ndikimet negative në cilësinë e ujërave nëntokësore. Si përfundim, krijimi i hartës së cenueshmërisë së ujërave nëntokësore të Shqipërisë është një hap i rëndësishëm drejt menaxhimit dhe mbrojtjes së qëndrueshme të një prej burimeve tona më thelbësore. Ky mjet u siguron politikëbërësve, ambientalistëve, planifikuesve urbanë dhe publikut të dhënat thelbësore të nevojshme për të marrë vendime të shëndosha që mbrojnë ujërat nëntokësore për brezat e ardhshëm. Duke punuar së bashku dhe duke përdorur këtë burim të vlefshëm, ne mund të sigurojmë disponueshmërinë dhe cilësinë e vazhdueshme të ujërave nëntokësore, duke mbështetur komunitetet tona, ekosistemet dhe aktivitetet ekonomike për dekadat në vijim.
