Cili është kuptimi i një pylli vertikal? Fabrizio Bellomo merr si shembull projektin e Boerit, destinuar për në Tiranë për të vijuar me kritike mbi “pyllëzimin” përmes çimentos. Editoriali i tij është botuar në “Artribune”, që është revistë që në print botohet në 55 mijë kopje dhe përbën një platformë informacionesh në artin e kulturën bashkëkohore me 250 bashkëpunëtorë në të gjithë botën dhe njëherësh redaksia më e plotë dhe më e shpërndarë e kulturës në Itali. Ajo merret me kulturë, arkitekturë, urbanistikë, dizajn, muzikë, teatër, letërsi etj.
Nga Fabrizio Bellomo – Në faqen e internetit “stefaniboeriarchitetti.net” mund të lexoni për Tiranën: “Me Master Planin për Tiranën dhe pyllin e parë vertikal, arkitekti milanez sjell idenë e tij në Shqipëri… të një pyllëzimi urban progresiv të qyteteve dhe metropoleve të botës që shumëfishon praninë e pemëve dhe pyjeve në mënyrë lufton ndryshimin e klimës”.
Kjo pylltari urbane më duket tingëllon paksa si boja e përdorur nga artistë rruge, bojë që do të jetë në gjendje të thithë ndotjen dhe kështu të përmirësojë ajrin përreth, bah… Duhet të përsëritet (dhe ka kuptim ta bësh këtë!): Kjo teori në lidhje me “… lufton në mënyrë efektive ndryshimin e klimës…” përmes mbjelljes së pemëve në ballkonet e rrokaqiejve të mëdhenj të betonit mbetet një operacion komunikues. Pyllëzimi për të cilin ne po flasim nuk është gjë tjetër veçse një përshkallëzim vizual me të cilin mund të mbulohen vëllime të mëdha betoni, përmes mbjelljes së pemëve të larta – gjithmonë në çimento – që do të përmbajnë fidanë të zgjedhur në mënyrë rigoroze nga arkitekti i peizazhit.
Ky lloj pyllëzimi – thjesht për të përdorur të njëjtat fjalë, pasi në të vërtetë është më shumë një model, përfundon duke gjeneruar një patinë me gjelbërim vertikal që vetëm do të prodhojë (vetëm për komunitetin) peizazhe, të fotografueshme dhe të shpërndashme.
Pylli vertikal (edhe ai milanez) sigurisht që sjell një peizazh, por nuk krijon një mjedis (publik). Për ta shpjeguar më mirë: peizazhi i dhënë nga pylli vertikal nuk është pjesë e mjedisit të qytetit që na rrethon, ndërsa ne kemi pamjen e kësaj strukture: asfalt dhe ndërtesa. Kjo është një arkitekturë e shkëputur – dhe mbase në një kohë kur ndarja midis asaj që jemi dhe asaj që bëjmë është bërë një model themelor për mbijetesë – ekziston edhe motivim për suksesin e madh të këtyre ndërtesave.
“Është si të zëvendësosh idenë e bukurisë me idenë e spektaklit (…) dhe efektin mbi të vërtetën”. Në mënyrë absurde, pylli Rogoredo (pylli ku sot gjendet tregu më i madh i heroinës në Milano dhe mbase jo vetëm në Milano), – ky pyll, madje edhe me aspektet e degradimit dhe margjinalizimit që lidhen me të – ende mbetet një mjedis i gjallë, një hapësirë publike në të gjitha aspektet; ndërsa pylli vertikal Jo.
Pylli vertikal, pylli i Rogoredos: dy aspekte të të njëjtit qytet. Fasada të lidhura me dëbime gjithnjë e më të synuara nga qendrat e varfërisë në qytet. Gjithnjë e më shpesh drejt normalitetit. Të një jete të thjeshtë që nuk mendohet më nga kapitalistët e mëdhenj ose të paktën të mos mendohet më për këto zona të botës. Kështu, qendrat urbane të të gjitha qyteteve, bëhen – gjithnjë e më shumë – të gjitha njësoj. Nga prive-të, të arritshme vetëm nga një grup specifik i klasës shoqërore.
NGA MILANO NË TIRANË
Milano. Udhëtimi për në Milano ishte i domosdoshëm, meqë e njëjta situatë që tani është duke u planifikuar dhe zbatuar në kryeqytetin shqiptar, tashmë është e përjetuar në rrethin lagjen Isola të Milanos. I njëjti projekt i Pyllit Vertikal, që është bërë një nga simbolet e Milanos së re, është përsëritur sot në Tiranë, dhe jo vetëm. Po ashtu në Tiranë si në Milano, ky projekt bëhet simbol i ndryshimit të një qyteti të tërë, një mjet me të cilin ritheksohet mundësia e supozuar e “pyllëzimit urban” pavarësisht vëllimeve të çimentos të derdhur në këto vende të nevojshme për ristilizimin e të gjithë qendrave urbane.
E njëjta dinamikë e parë tashmë në Milano po përsëritet njësoj në Tiranë. Në Milano, një fabrikë e dikurshme e pushtuar nga artistë dhe artizanë u shemb (me të gjitha veprat e artit bashkëkohor të përfshira brenda tij, përfshirë veprat e disa artistëve të njohur dhe me shumë vlera – të grupuara së bashku në projektin utopik dhe hapësirën e Qendra e Artit Isola). Në Tiranë, planeve për pasurim nëpërmjet spekulimit me pronat e patundshme bllokohen nga një teatër historik, Teatri Kombëtar – një derivat i arkitekturës italiane dhe nënshkruar nga arkitekti Giulio Bertè. Një arkitekturë e ndërtuar gjatë periudhës fashiste: nëse do shkatërrohej Itali, imagjinoni polemikën!
Ata thonë se është ndërtuar me materiale jo të shëndetshme. Ndërsa “Steça degli Artigiani” në Milano, fabrikës së pushtuar nga artistë dhe artizanë (ku ishte edhe Qendra e Artit Isola) ju tha se ishte një zonë e rrezikshme, kishte drogë.
Nuk ka rëndësi nëse droga për të cilën bëhet fjalë ishte vetëm disa gram hashash, për opinionin publik- zona ishte bërë e rrezikshme. Pikë. Këtu në Tiranë, Teatri Kombëtar theksohet saktësisht se është ndërtuar me materiale jo të shëndetshme, ai duhet të prishet! Në të dyja rastet, si – Teatri Kombëtar, ashtu dhe “Steça degli Artigiani” – ishin (dhe janë) arkitektura të vogla disa metra të larta dhe të cilat strehonin dhe bashkonin komunitete të artistëve, regjisorëve dhe aktorëve (që ndërvepruan me lagjen që i priti ata), ato zëvendësohen me zona në të cilat do të mbizotërojnë dhe mbizotërojnë vëllimet e kubit dhe vëllimet shtesë të kubit. E gjithë kjo do të jetë më e shëndetshme. Sigurisht.
KUPTIMI I NJË PYLLI VERTIKAL
Tani, çfarë mund të jetë më mirë sesa të shikojmë këto situata, nëse jo dy rrokaqiej të mbështjellë me pemë të stërmëdha, në mënyrë që të jenë në gjendje t’u caktojnë atyre emrin e shkëlqyeshëm (duhet thënë) të “Pyllit vertikal”. Nuk kam aq shumë me ata që i shpikën këto gjetje, por më helmohet shpirti çdo ditë kur mendoj për të gjithë ata qytetarë të thjeshtë që shkojnë të fotografojnë atë paraleloid të pemëzuar milanez, që t’i shpërndajnë ato foto.
Ndihem keq sepse nuk mund ta kuptojnë që për pjesën dërrmuese të tyre (nëse jo të për gjithë) kjo arkitekturë thjesht do të mbetet një peizazh për t’u admiruar dhe më së shumti fotografuar dhe kurrë – dhe kurrë! – ambient jetese. (Ndihem keq duke analizuar shkurtimisht vetëvlerësimin e ulët të klasës së mesme).
Dhe në fakt janë pikërisht për të qenë jenë simbol të statusit – në mënyrë absurde por po – fotografitë e këtyre rrokaqiejve. Pak gjëra kanë ndryshuar, që nga koha kur ishim fëmijë e të gjithë zotëronin një model “Ferrari”. Modeli i “Ferrarit” është në fëmijërinë tonë, siç është fotografia e pyjeve vertikale në jetën e mashtruar të të rriturve. Prandaj, “Ferrari” dhe Pylli Vertikal mbeten për shumicën dërrmuese të popullatës vetëm përfaqësime të dëshirës, e peizazheve për të parë dhe fotografuar – dreq!
Ky ndryshim është i konsiderueshëm – dhe asnjëherë në mjediset për të jetuar: përpiquni të futeni në atë model të “Ferrarit” dhe shihni se çfarë ndodh.
Është e nevojshme të bëhet dallimi midis dy fjalëve: midis mjedisit dhe peizazhit: peizazhi sipas të devotshmit: “… një pjesë e territorit të konsideruar nga këndvështrimi i perspektivës …”, më thjeshtë flasim këtu për ‘kartolinën italiane’ – rrjedhur nga shpikja perspektivë. Ndërsa për nga mjedisi, i njëjti fjalor kujton: “… grupin e kushteve fizike, kimike dhe biologjike që lejojnë dhe promovojnë jetën e qenieve të gjalla”.
Duke parë e riparë fotot e Pyllit Vertikal milanez dhe prezantimet e projektit shqiptar, nuk mund të mos kthehem më mendje te fotomontazhet utopike të artistit luksemburgas, Bert Theis, të bëra si në Tiranë, ashtu edhe në “Isola” të Milanos (në të largëtin vit 2003). Këtu, me horizontalitetin e tyre themelor, pyjet e vërteta rrethojnë monumentet dhe ndërtesat më përfaqësuese të këtyre zonave urbane. Duke krijuar kështu edhe me peizazhe të shkëlqyera, mjedise utopike ku do të ishte e mrekullueshme të jetosh.
“Dhe atëherë kur të mos vdesim më, do të jetojmë në këtë qytet që është gjithashtu pyll dhe do të ketë gjërat e mira të të dyve dhe do të jemi një civilizim i ri – gjithmonë i lumtur…”, aktori Luca Marinelli në filmin “Ricordi?” nga Valerio Mieli thotë “gjërat e bukura të të dyve”! Horizontaliteti i një pylli është një pjesë thelbësore e bukurisë së tij dhe fotomontazhet e Bert Theis ruajnë këtë aspekt – përzierjen e pyllit me qytetin- sidoqoftë – duke mos e marrë parasysh përzierjen, “gjërat e bukura të të dyve” të nxitura nga Marinelli në film. E qartë? Duke e bërë vertikal një pyll, ju nuk po bëni gjë tjetër – sërish – veçse po zëvendësoni bukurinë me spektaklin. Ende.
