Për kulturën kombëtare shqiptare të sapoplazmuar nga rryma humaniste e shekullit XV, invazioni turk ishte si breshëri për vreshtat, i cili duke goditur një nga një të gjitha rrënjët e tyre, jo vetëm i than e i zhvesh duke i privuar nga prodhimi i atij viti, por edhe i bën të papërdorshme më, derisa të mos mbillen më vreshta të reja.
Gjithë çka ishte kulturë, u zhduk. Heshti organoja e katedrales së Shkodrës nga momenti që e gjithë popullsia e saj, deri asokohe latine, emigroi duke u sistemuar e tëra në Venedik; mbetjet e mrekullueshme të monumenteve romane të Durrësit filluan t’u shërbenin si gurore turqve dhe ciganëve që nisën të vërshonin aty; lumenjtë, të lënë pas dore në rrjedhën e tyre, nisën të mbulonin me baltë e kallama Apolloninë e ndërtuar sipas stilit grek dhe Butrintin sipas atij roman. Kapitolet e katedraleve, kolegjet, manastiret e famshëm benedetë, bazilianë apo domenikanë u rrënuan gjithandej. Vetëm aty-këtu ndonjë prift i trembur mbeti bashkë me popullsinë, e ndonjë qelëz fretërish françeskanë vulosi në ndërgjegje trashëgiminë e rrënimit të madh të institucioneve.
Po me të kaluar vrulli i stuhisë turke, u pa të rikthehej tek-tuk ndonjë famulltar e të rigjallërohej ndonjë kishë. Veçse s’duhet të harrojmë se jemi në shekullin XVI, kur kishin vdekur edhe të fundit priftërinj të mbetur gjallë e ata që i kishin zëvendësuar, qenë njerëz të varfër e të paditur, që punonin gjithë ditën për të siguruar jetesën e që mezi arrinin t’i lexonin librat liturgjikë, pa i kuptuar fare.
Ja, në një ambient të tillë e për t’i ardhur në ndihmë rimëkëmbjes, na shfaqet libri i parë i shtypur në gjuhën shqipe, me autor një famulltar, Gjon Buzukun, i cili duket ta ketë përgatitur materialin, gati rrëmbimthi, currenti calamo, e ta ketë dhënë për shtyp brenda pak muajve. Po gjithsesi, nëse shohim përmbajtjen e librit, sigurisht të bazuar te liturgjia romane e në këtë pikëpamje një vademecum për një prift që nuk kuptonte latinisht, mund të pohojmë se bëhet fjalë për një vepër të konsiderueshme, për të qenë e para që njihet në lindjen e një literature.
Më tej, mbetet për t’u shpjeguar rrallësia e mbijetesës së një vepre të tillë (një kopje e vetme), ku mundet të supozohet se rreptësia e njohur e Romës përballë zëvendësimit në gjuhën kombëtare të liturgjive latine, të ketë arritur deri aty sa ta ndalojë e t’i zhdukë nga qarkullimi kopjet e këtij libri.
Mirëpo nga ana tjetër mbetet e pashpjegueshme me fakte, ende edhe sot, se si vallë një prift i varfër si Buzuku, apo një komunitet katolik njerëzish të varfër, të detyruar të shpërngulen nëpër male, arritën të mendonin realizimin e një ndërmarrjeje të tillë kaq të kushtueshme, siç ishte asokohe botimi e t’ia dilnin mbanë pa ndihmën e Selisë së Shenjë. Mund të aludohet edhe se ajo vetë mund ta ketë marrë përsipër iniciativën, ashtu siç do ta shohim shpesh më vonë për vepra të tilla.
Po gjithsesi, edhe nëse citojmë tezën tjetër, sipas së cilës libri u ndalua dhe kopjet e botimit u shkatërruan, përderisa sot në Bibliotekën e Vatikanit ruhet vetëm një kopje, përsëri mbetet i pakontestueshëm jo vetëm fakti se ishte liturgjia romane ajo që i shënoi zanafillën – qoftë edhe në mënyrë jo zyrtare – orvatjes së parë të përpunimit të gjuhës shqipe, porse ishte ajo që arriti të ushtrojë një ndikim të madh edhe në vazhdim, për lartësimin dhe pasurimin e kësaj gjuhe nga pikëpamja letrare.
“Edhe gjetja e kopjes së vetme të librit, në një gjendje gati të shqyer, në Bibliotekën e Kolegjit të Propagandës, që në vitin 1740”, siç na rrëfen zbuluesi i saj i parë, monsinjor Kazazi, tregon se nxënësit shqiptarë të kolegjeve duhet ta kenë përdorur shpesh e të jenë formuar gjatë me të, përderisa germat dhe karakteret e veçanta të botimeve shqiptaro-katolike deri në fundin e shekullit XIX, madje deri më 1909, rrjedhin padyshim nga ato germa e karaktere që pat sajuar Buzuku.
E lindur kështu me Buzukun, literatura shqiptare do të vazhdojë të zhvillohet për dy shekujt në vijim, në ambientin e thjeshtë të katekizmit, e thjeshtë, por aspak e anashkalueshme për ndikimin e vet, në formimin mendor dhe linguistik të një populli: katekizmi është libri që mësohet më lehtë nga të gjithë, edhe nga analfabetët; e nëse është e pranuar se ç’jehonë ka në fillimet e çdo literature gjuha kishtare, mund ta imagjinojmë fare mirë se ç’ndikim duhet të ketë pasur ajo aty, ku përbënte librin e vetëm të shkruar, të botuar, të lexuar e të mësuar.
Mirëpo, që nga fundi i shekullit XVI nuk ishte vetëm libri i vetmi mjet ndikimi i kulturës romano-papnore për të ndihmuar në plazmimin e një kulture kombëtare shqiptare. Nisën kështu të lindnin kolegjet papnore apo misionare, që do të rezultonin më vonë si djepet e më të vërtetës dhe më të fortës kulturë të krijuar në të gjithë Orientin, sado i stërmadh qe ai. E këtu nuk flitet vetëm për kulturën latine, romane apo katolike, por edhe për kulturën kombëtare të secilit prej këtyre vendeve.
Për latinët shqiptarë ose në përgjithësi për rajonin dardano-prevalitan të nënshtruar nga turqit, dritarja e shkollimit dhe formimit u bënë kolegjet e shumta që nisën të lulëzonin në Itali. Më 1572 themelohet Kolegji i Shën Athanasit në Romë (i famshëm për doktorët në teologji, që nxori nga nxënësit shqiptarë të ritit bizantin dhe për përgatitjen e misionarëve që punuan në Himarë gjatë shekujve XVII-XVIII); Vijon Kolegji ilirik i Loretos më 1580 dhe ai i Propagandës më 1627, i themeluar nga jezuitët.
Në vijim të Kolegjit të Loretos, njërit prej më të rëndësishmëve për kontributin e tij letrar, themelohet më 1633 e jeton deri më 1746, Kolegji ilirik i Shën Pjetrit dhe Palit, në Fermo, i specializuar për nxënësit shqiptarë. Kjo i hapi udhë një drejtimi të ri të aktivitetit të rregullt të formimit të tyre misionar. Kështu, fillimisht në dy manastiret baziliane të Grottaferatës dhe Mecojuzos në Palermo, ku përgatiteshin misionarë të ritit ortodoks dhe në konventën françeskane të Shën Pjetrit në Montorio, që në fillim të shekullit XVII nisi të mësohej gjuha shqipe, madje më 1711, të formohej edhe katedra përkatëse e saj. Kjo iniciativë, që për historinë e kulturës shqiptare është e nivelit më të latë të rëndësisë, u mbështet fuqimisht edhe nga Papa Klementi XI, me origjinë shqiptare, i cili e citoi atë konventë si shembull për urdhrat e tjerë fetarë e misionarë.
Nën këtë direktivë shohim të themelohet më 1725 Kolegji i Familjes së Shenjtë në Napoli, i cili do të shndërrohej më vonë në Institutin Mbretëror Oriental, i pari institut italian i pajisur me një katedër të gjuhës shqipe, drejtimin e së cilës do ta marrë shkrimtari i madh arbëresh, Zef Sqiroi. Më pas, me iniciativën e vëllezërve Rodota ndërtohet më 1732, në Kalabri, kolegji për shqiptarët e ritit ortodoks, kolegj ky që do të shndërrohet në Kolegjin e Shën Adrianit e që do të ketë një jetë të lavdishme në impulsin që do t’i japë kulturës shqiptare, edhe pas laicizimit të tij, deri në ditët tona.
Megjithatë, fakti më i rëndësishëm i përmendjes së kësaj liste të gjatë kolegjesh është nënvizimi i ekzistencës së tyre jo vetëm si një seminar mësuesish, por edhe si shtëpia-nënë e shumë shkollave të tjera më të vogla, që nisën të mbinin aty-këtu, por kudo, në të gjithë territorin shqiptar, përgjatë atyre dy shekujve kaq pak të favorshëm për kulturën tonë, siç qenë shekujt XVII e XVIII.
Kështu, gjejmë shkolla në dioqezën e Shkupit dhe një shkollë në Bëdhanë që më 1638, një gjimnaz në Blinisht më 1639, një tjetër në Shkodër më 1698, një seminar në Velja më 1692 dhe një në Kurbin më 1703, madje emblematik është edhe fakti i hapjes në vitet 1669-1670 i një shkolle në Himarë, të mbyllur shumë shpejt nga xhelozia e despotit grek, por të rihapur përsëri më 1680. Aq më tepër kur dihej se ishte tashmë mëse njëshekullor devocioni i himarjotëve për Venecian, duke i furnizuar shpesh ushtritë e saj në luftërat e herëpashershme kundra turqve.
