Si lindi ideja e “Shqipërisë së madhe”?!

Nga Prof. Gazmend Shpuza – Kohëve të fundit në Ballkan, në Athinë e Beograd, dhe deri në Moskë, madje dhe në Evropën Perëndimore po flitet jo pak për “Shqipërinë e madhe”. Interesimi i Tiranës për bashkëkombëtarët e vet përfshijë dhe çamet, përpjekjet Prishtinës për përballimin e politikave neokolonialiste të Beogradit, shihen si orvajtje të “shqiptaromëdhenjve” për ringjallje e fantazmave të së kaluarës. Përflitet për një projekt kinse ekspansionist që u drejtoka ende kundër fqinjëve dhe po rrezikoka të ardhmen evropiane të rajonit. Për këtë qëllim shpërdorohet një konstrukcion fikshën, i cili çka vlen të theksohet që në krye të këtij shkrimi, historikisht nuk ka ekzistuar as si ide në mjediset shqiptare dhe asnjëherë si formacion shtetëror, ndërsa për përmasa perandorake të tij as që bëhet fjalë.
Heroi ynë kombëtar Gjergj Kastrioti Skenderbeu, i vetëdijshëm për autoktoninë e popullit të vet, edhe pse për te nuk qe e huaj tradita perandorake maqedone e Aleksandrit të madh, iu referua Pirros së Epirit. Ai hedh poshtë çdo hamendësim mesjetar apo dhe të sotshëm, kinse modern, rreth ndonjë prejardhjeje të tij serbe apo greke. Përsa i takonte karakterit etnik të shtetit që po ngrinte ai, larg çdo aspirate ekspansioniste, iu drejtua traditës më të afërme Principatës së Arbërit.

Tradita shtetërore skenderbegiane nuk ka asnjë përngjasim me Perandorinë Bizantine apo me atë të car Dushanit, sa që t’u jepte paraardhësve tanë dhe aq më pak neve sot të drejtën të mbaheshim sado pak për shqiptaromëdhenj. Kësaj tradite arbërore iu referua shprehimisht veziri i Shkodrës Karamahmud pashë Bushati në përpjekjet për t’u shkëputur plotësisht nga Stambolli, kur shpallte si ideal Skënderbeun. Nga ky qëndrim nuk bënte përjashtim as rivali i tij Ali Tepelena ne pashallëkun e vet të Janinës. Pra, në Mesjetë dhe, siç do ta shohim, as gjatë Rilindjes në mendimin politik shqiptar nuk pati, dhe nuk mund të kishte, dokumente programatikë ultrashovinistë sikurse “Megaliideja” greke dhe “Naçertanja” serbe apo të ndonjë lloji tjetër.
Në vitet 40 shek. XIX, pas njohjes së shteteve serb dhe grek një pjesë e territoreve me popullsi serbe e greke ndodhej ende nën sundimin osman. Porse Athina dhe Beogradi përtej synimit të drejtë për çlirimin dhe bashkimin e tyre me shtetet e tyre ndoqën politika ekspansioniste të frymëzuara nga ide shoviniste, që u shndërruan në vija themelore të politikës së tyre deri në ditët tona.

Në fillim të vitit 1844 kryeministri grek J. Koleti e formuloi dhe e shpalli zyrtarisht programin politik ekspansionist serbomadh, i cili hyri në histori me emrin “Megali Idea” (“Ideja e Madhe”). Sipas tij, Greqia jo vetem kulturalisht si trashëgimtare e Bizantit duhej të shndërrohej në një shtet të madh me kryeqytet Stambollin (Konstandinopojën), në të cilin do të përfshiheshin jo vetëm tokat greke, por edhe të gjitha territoret me popullsi ortodokse jogreke të Ballkanit, që kishin qenë nën Perandorinë Bizantine dhe vareshin fetarisht nga Patrikana e Stambollit. Brenda këtij koncepti historiko-fetar të Greqisë së Madhe bënte pjesë fillimisht e gjithë Shqipëria. Kurse pas viteve 60 të shek. XIX caktohej si kufi verior herë lumi Drin, herë Shkumbini, ndërsa shovinistët më të moderuar grekë e çonin atë deri në Vjosë.

Ky cak, me sa duket, përcakton, jo thjesht për nostalgji, kufirin e aspiratave të ithtarëve modern të “Megali idesë” në Athinë, të shenjuar me varreza dedikuar ushtarëve grekë te rënë gjatë Luftës italo-greke si antifashistë. Ata për ne nuk kanë dhe nuk duhet të kenë asnjë ngjasim me “hierollohitët” (pjestarë të “kompanive të shenjta”) të para 100 vjetëve të ardhur që nga Kreta e vise të tjera Heladhës për “çlirimin” e “Vorio Epirit” për hesap të “Megali Idesë” panheleniste dhe panortodokse të Koletit.
“Megali Idea” greke gjeti një mbështetje të fuqishme te Patrikana ortodokse e Stambollit, e cila humbi dora-dorës karakterin ekumenik dhe u kthye në kishë greke, vegël e politikës grekomadhe të Athinës. Kisha ortodokse dhe shkollat në gjuhën greke u shndërruan në vatra për helenizimin e besimtarëvet dhe të nxënësve që i frekuentonin ato.
Edhe qarqet sunduese të Beogradit në sinkron me ato të Athinës, po më 1844, shpallën programin e tyre “Naçertanie” (“Projekt”), të hartuar nga ministri i jashtëm I. Garashanin. Edhe ky program me pretekstin e çlirimit të tokave të sllavëve të jugut nga sundimi osman, synonte të përtërinte perandorinë e carit Stefan Dushani, që i tejkalonte tejmaset aspiratat e mirëfillta kombëtare të serbëve në kohët e reja dhe të sotshme. Për t’u bindur për këte mjafton të kujtojmë masat e egra që parashikonte Zakoniku i tij ndaj shqiptarëve katolikë. Monumentet ortodokse të ritit pravosllav duhet të përcaktojnë edhe sot e kësaj dite, siç e dëshmon politika e Millosheviqit dhe e pasuesve të tij në Beograd, caqet e “Projektit” të Garashaninit në Kosovë, në Bosnjë e Hercegovinë e, madje, dhe në Mal të Zi.

Në kufijtë e “Naçertanijes” moderne, do të hynin edhe viset e Shqipërisë së Veriut së bashku me Kosovën, që ministri serb e pagëzoi me emrin “Serbi e Vjetër”. Arkaizimi i emrit të Kosovës dardane, të quajtur prej tij “Stara Serbija”, nuk përligj pretendimet serbomëdha mbi këto troje. Ai, si makrotoponim historik, jo vetëm që nuk mund të shtrihet përtej shek. VII të erës sonë, por as që ka ekzistuar në hartografinë dhe burimet historike të mesjetës deri sa u shpall Naçertanija.
Ky program shovinist do të mbetet në themel të politikës serbomadhe deri në fund të shekullit XX. Madje, dhe sot në Beograd ka politikanë që deklarojnë se Kosova na qenka amaneti i car Dushanit. Mendësi të tilla i shtyjnë qeveritarët serbe, kinse të alarmuar, të akuzojne Tiranën dhe Prishtinën se po kërkokan Shqipërinë e Madhe. Zëra të tillë natyrshëm jehojnë dhe në Athinë.
Të dy këto programe kishin karakter shovinist dhe shprehnin aspiratat ekspansioniste të borgjezisë greke e serbe. Ato nuk e njihnin ekzistencën e kombit e të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare dhe si pasojë kundërshtuan me force idenë e krijimit të shtetit shqiptar. Sipas këtyre programeve, tokat shqiptare ishin të destinuara të ndaheshin midis Greqisë dhe Serbisë e, madje dhe Malit të Zi, i cili aso kohe quhej mikroskopik. Për realizimin e këtyre planeve shoven në vitet ’60 të shek.XIX u nënshkrua aleanca serbo-greke e cila hyri menjëherë në veprim.
Sipërfaqja e Ballkanit ishte tejet e pamjaftueshme për të kënaqur orekset e pangopshme të Megaliidesë, të Naçertanijas, të Bullgarisë së projektuar në Shën Stefan e, madje dhe të një Mali të Zi të parë me lente zmadhuese cariste në Shën Perburg si dhe ato, qofshin dhe republikane, në Paris. Pra, sipas këtyre orekseve, gadishulli ynë duhet të ishte shumë më i madh se sa është realisht.
Trojet etnike shqiptare u ndodhën në kryqëzimin e orekseve të tilla dhe përballë përplasjeve të egra në kurriz të këtyre trojeve. Si rrjedhim, Shqipëria u trajtua thjesht shprehje gjeografike në Shën Stefan si nga Rusia cariste ashtu dhe nga Perandoria Osmane. Ky konceptim udhëhoqi dhe punimet e Kongresit të Berlinit të kryesuar nga kancelari gjerman Bismark.

Në këto rrethana rilindasi ynë i madh Pashko Vasë Shkodrani, sapo u bë i njohur Traktati i Shën Stefanit, shpejtoi të sqaronte diplomacinë angleze, me shpresë se do gjente, sado pak, mirëkuptim në Londër, jo vetëm rreth përmasave gjeografike dhe demografike të Shqipërisë, por në veçanti për identitetin etnik e kombëtar të shqiptarëve të ngritur mbi baza mbifetare. Ai jepte mendimin e tij dhe për prespektivat e zgjidhjes së çështjes shqiptare që po lindte.
P. Vasa nuk e trajtoi çështjen shqiptare nisur nga pozita të ngushta por e shtroi në një kontekst të gjerë, si pjesë të mbarë problematikës së Çështjes Lindore. Përkujtesa e 23 marsit 1878 e bindi ambasadorin A.H. Layard për “rrezikun, që ishte duke lindur nga frymëzimi i popullsive të ndryshme të Perandorisë Osmane, të cilët shpresonin, që “autonomia” mund të shërbente si ilaç kundër të gjitha padrejtësive. Madje, ai pranon, se shqiptarët tani po i jepnin vetes të drejtën për t’i shpallur institucionet autonome dhe deri dhe pavarësinë e plotë. Ai krijoi gjithashtu bindjen se shqiptarët e besimit islam dhe të krishterë do të bashkoheshin për këtë qëllim dhe do të bënin dhe aleancë me grekët, për t’i rezistuar depërtimit sllav.
Ishte pikërisht autori i Parashtresës, P. Vasa, ndër të parët, i cili kishte nisur punën për realizimin e bashkimit politik të popullit shqiptar. Pikëpamjet e P. Vasës ndikuan te A. Layard, edhe për një vështrim më objektiv të realitetit politik, etnik e fetar në Ballkan. Ai paralajmëron diplomacinë londineze lidhur me pasojat negative që do të sillte në Ballkan zbatimi i Traktatit të Shën Stefanit. Nisur nga vizione realiste Vasa efendiu i parashtron me kurajo dhe me optimizëm diplomacisë angleze midis të tjerash, se “një çështje e re do të dalë në shesh nga këto komplikime të grumbulluara-çështje kjo e Shqipërisë.”

Parashikimi i shqiptarit të madh Pashko Vasa rezultoi plotësisht i saktë. Në përfundime të përaferta do të arrijnë diplomatët anglezë në Rumeli dhe në Stamboll, pas dy tre vjetësh, të bindur sado pak nga lufta këmbëngulëse e Lidhjes së Prizrenit kundër vendimeve të Kongresit të Berlinit dhe për realizimin e autonomisë së Shqiperisë. Porse Evropa plakë, u angazhua vetëm në mbrojtjen dhe përkrahjen e popullsive të krishtera të gadishullit, duke injoruar myslimanët dhe katolikët, jo sepse i mugonin kapacitetet intelektuale për ta konceptuar një komb plurifetar si kombi shqiptar. Realizimi i aspiratave kombëtare të shqitptarëve myslimanë dhe të krishterë nuk përputhej me planet e saj gjeostrategjike, rrjedhimisht gjeofetare, në rajon, sepse cenonte marrëveshjen e fuqive të mëdha për ruajtjen e status quos në Ballkan dhe më gjerë. Madje, dhe mendimet më realiste të diplomatëve të tyre në Rumeli dhe në Stamboll për të marrë në shqyrtim të paktën kërkesën e shqiptarëve pa dallim feje pë vilajetin autonom të Shqipërisë, nuk ndikuan sado pak në qëndrimin zyrtar të Londrës dhe të fuqive të tjera të krishtera ndaj çështjes shqiptare.
Në Kongresin e Berlinit delegatët e tij nuk morrën parasysh kërkesat kombëtare të parashtruara nga Lidhja e Prizrenit e mbështetur nga një lëvizje e fuqishme popullore që zgjati trek vjet. Ata shqyrtuan dhe morrën vendime për çështje inekzistente që nuk kishin lindur ende të stisura nga politika europiane, si çështja armene e madje dhe ajo maqedone.
Vendimmarrësit në Kongres u angazhuan për të parashtruar çështjen e përfolur aq shumë dhe të artikuluar veçanërisht nga diplomacia francize, jo aq nga ajo ruse, të diasporës armene në territoret e gjera osmane, kryesisht në Anadoll. Ata ngritën edhe çështjen maqedone të padëgjuar deri më atëherë në një territor gjeografiko-historik të quajtur Maqedoni, territor shumëkombësh dhe plurifetar, ku ende askush nuk deklarohej etnikisht maqedon. Në pjesën perëndimore të saj mbizotëronte popullsia shqiptare.
Le të kujtojmë që në qeveritë osmane ministra armenë ashtu dhe grekë në kabinetet e sulltman Hamidit II, pa u shtyrë më tutje, vendosnin për fatet e shqiptarëve jo vetëm në çështjet financiare, por dhe në ato diplomatike. Kur në Berlin nuk përfillej çështja shqiptare dhe diskutohej çështja aq e përfolur armene më1879 ministër i jashtëm ishte janinioti Sava pashaj ndersa në ambasadën osmane në Paris punonte armeni Gabrijel Norunxhijan efendiu, i cili, më 1912-13 kur shqiptarët shpallën Pavarësinë dhe diskutohej statusi i Shqipërisë së re ishte ministër i jashtëm i Pernadorisë osmane.
Ndërsa Vasa efendiu bënte fjalë për një territor të banuar që në kohë të lashta “nga i njëjti popull sikurse edhe sot”, çka ai e ilustronte përmes krahasimit të trevave të Shqipërisë me përshkrimet e historianëve të lashtësisë.

Popullsia shqiptare shtrihej, sipas tij, nga Malësitë e Mbishkodrës e deri në Pejë, përfshijë sanxhaqet e Pejës, Prishtinës, Gjilanit, Kaçanikut, Shkupit, Përlepit, Manastirit, Follorinës, Kosturit, Mecovës, Kallaritës, Artës e gjer te Gjri i Prevezës.
Pashko Vasa përshkroi saktë përmasat reale të Shqipërisë në vitet ’70 të shek. XIX. Sigurisht që sot ato nuk përputhen me kufijtë e sotshëm të Shqipërisë Londineze dhe të Republikës së Kosovës apo dhe të viseve shqiptare në ish republikën jugosllave të Maqedonisë, pa përjashtuar dhe Çamërinë e injoruar nga diplomacia e sotme greke të marra së bashku. Mos të harrojmë se në Epir kanë ekzistuat dhe çamë ortodoksë, pasardhësit e të cilëve nuk guxojnë të pohojnë përkatësinë etnike.
Autori i Përkujtesës përcakton më tej se “të gjitha këto vende të bashkuara midis këtyre pikave dhe detit, qenësisht, historikisht dhe etnografikisht përbëjnë Shqipërinë; raca e banorëve, zakonet, sjelljet e tyre, traditat u janë identitke; dhe hudhin poshtë çdo argument tjetër që orvatet të vertetojë të kundërtën.”
Shqipëria, sipas Pashko Vasës, në tërësi, kapte 2.000.000 banorë, prej të cilëve 1.000.000 janë të besimit mysliman, 750.000 të besimit ortodoks, 250.000 të besimit katolik. Popullsitë e Malësive të Mbishkodrës që Traktati i Shën Stefanit kishte vendosur t’i kalonin Malit të Zi, ashtu sikurse Mirdita dhe Malësia e Lezhës vëren më tej ai, ishin katolikë, midis tyre rrallë gjendeshin ortodoksë dhe sllavë.
Aneksimi i krahinave të përmendura Malit të Zi ose ndonjë shteti tjetër sllav, të banuara që në kohët e lashta (ab antique) nga shqiptarët të cilët ndryshojnë qenësisht për nga gjuha, origjina, zakonet, traditat dhe religjionet, thekson Pashko Vasa, “nuk do të ishte vetëm një padrejtësi pikëlluese”. Ajo do të shkaktonte jo vetëm protesta por dhe “konflikte gjakatare”, sepse, banorët “të besimit musliman qoftë apo të besimit katolik qoftë, nuk do t’i nënshtrohen sundimit të ndonjë shteti sllav”. Ky parashikim do të vertetohet në luftrat e udhëhequra nga Lidhja e Prizrenit për mbrojtjen e Plavës e Gucisë, Hotit e Grudës dhe të Ulqinit.
Më tej, autori i Përkujtesës, argumenton aspiratat legjitime të shqiptarëve për sigurimin e të drejtave të tyre politike kombëtare të njëjta me ato të popujve të gadishullit.
“Në qoftëse Europa do të miratojë vetëvendosjen e sllavëve në shtete të pavarura apo autonome, është e qartë, se shqiptarët nuk mund të kënaqen me një administrim aq të kalbur dhe të keq, siç ishte ai nën të cilin kanë qenë deri më sot. Ata janë bindur, vijon autori i Përkujtesës, në të njëjtën mënyrë sikurse dhe shtetet e tjera (ballkanike) të Perandorisë, se qeveria turke nuk do dhe nuk mund t’u japë atyre një administratë më të mirë”. Kështu shprehej një nëpunës i lartë i shtetit osman, të cilit ambasadori Layard plotësisht me vend kujdesej të mos ia përmendte emrin.
Më tej, P. Vasa hedh idenë e vetorganizimit ushtarak të shqiptarëve për mbrojtjen e territoreve të kërcënuara në kushtet kur Perandoria Osmane pas luftës me Rusinë nuk ishte në gjendje ta kryente këtë detyrë: “shqiptarët janë të bindur se një fuqi e armatosur homogjene dhe e disiplinuar është e domosdoshme për t’u mundësuar mbrojtjen e vendit të vet kundër abuzimeve të fqinjëve, dhe meqenëse qeveria turke nuk mund të mbajë një detyrë të tillë pas humbjes së provincave mbi të cilat janë imponuar konditat e paqës, ata duhet të mbrohen vetë, dhe të gjejnë mjetet për të ngritur dhe organizuar këtë forcë duke i vënë në përdorim elementet e shquara ushtarake, me të cilat vendi i tyre është i pasur.” Sa më sipër autori i Parashtresës skicon domosdoshmërinë e krijimit të Lidhjes Shqiptare dhe ai vetë qe vënë në krye të aksionit për realizimin e kësaj detyre madhore dhe urgjente.

Po qe se Bullgaria, Serbia, Mali i Zi, Bosnja dhe Hercegovina do të shkëputen, pak a shumë nga Perandoria, dhe do të vetqeverisen si të dëshirojnë përsa u përket interesave të tyre nacionale, thekson P. Vasa, “nuk ka arsye t’i detyrojnë shqiptarët që të heqin dorë nga përparësitë e një qeverisjeje autonome, apo nga dëshira për të parë depërtimin e një rreze të qytetërimit në atdheun e tyre, që injoranca dhe kerqpërdorimi e kanë mbështjellë në hijen e mjerimit dhe të degradimit.”
Vasa efendiu, katolik, duke iu referuar zhvillimeve në Perandorinë Osamne, qysh nga Traktati i Parisit i vitit 1856, dhe, duke folur jo vetëm si përfaqësues i të krishterëve por dhe i myslimanëve, kishte arritur në përfundimin, se qeveria osmane nuk qe treguar “qeveri e reformës dhe e programit, popujt e sunduar, myslimanë (nënvizimi im-g.sh.) dhe jo myslimanë, i kanë humbur të gjitha shpresat se do të shohin një administratë të vendosur në baza të drejta njerëzore…dhe garancinë më të vogël për barazim të drejtash, të detyrave, dhe të ndarjes së drejtësisë; racat e sunduara, unë them, të gjithë vetë, ndjejnë dëshirën për t’u bashkuar në baticën-zbaticën e lirisë, ata dëshirojnë të jetojnë dhe të ndjejnë se po jetojnë, një jetë më të lirë, më krenare, dhe më të ndershme.”
Nga kjo rrjedhë e përgjithshme e zhvillimeve në Ballkan dhe brenda Perandorisë Osmane, sipas Pashko Vasës, bashkatdhetarët e tij nuk bëjnë përjashtim. Ata “janë të gjithë të vendosur t’i këputin zinxhirët që i kanë lidhur me Turqinë, kërkojnë një qeveri të ndarë, e cila do të jetë më shumë në harmoni me kërkesat dhe traditat e tyre.” Shqiptarët thekson ai, “kërkojnë të drejtën për të hyrë në gjirin e familjes së madhe evropiane të cilës i përkasin për nga raca dhe farefisnia.”
Me gjithë dëshirën e tyre për të shpëtuar nga sundimi pesëshekullor osman, shqiptarët kurrë nuk do të pranojnë t’i nënshtrohen ndonjë shteti sllav që Rusia po ua impononte me nenet e Traktatit të Shën Stefanit. Kjo nuk pajtohej me racën, gjuhën, traditat, krenarinë kombëtare dhe gjithçka tjetër. Prandaj ata ju kundërvunë vendimeve të tilla. Ai deklaron me vendosmëri, se “nuk është as e drejtë e as e mençur t’i lirojnë nga një zgjedhë e vetëm për t’i vënë nën tjetrën, e cila nuk do të përmirësonte në asnjë mënyrë pozitën e tyre sociale.”
Mbi bazën e arsyetimeve të mbështetura në zhvillimet në shkallë osmane, ballkanike dhe evropiane Pashko Vasa vijon, citojmë rishtazi: “Pra, nuk ka asnjë arsye që shqiptarët të heqin dorë me vullnet të tyre nga të mirat e një administrate autonome.
Ata janë të vendosur t’i këpusin të gjitha lidhjet që i bashkojnë me Turqinë… Ata kërkojnë një administrate të veçantë, që t’u përgjigjet më tepër nevojave dhe traditave të tyre. Shqiptarët kërkojnë të drejtën të hyjnë në gjirin e familjes së madhe europiane, pjesë e së cilës ata janë”
U zgjatëm paksa më sipër rreth pikëpamjeve që rilindasi ynë i madh i paraqiti amabsadorit angles Lajard në Stamboll më 23 mars 1878. Ai argumentoi aspiratat kombëtare të shqiptarëve, duke dëshmuar pa komplekse perandorake e as mbretërore nisur nga koncepte evropiane drejtësinë e tyre. Edhe pse Hymni i Lidhjes së Prizrenit “Bashkimi i Shqipnisë” me tekst të ideatorit, organizatorit dhe idealogut të Lidhjes së Prizrenit fillonte me vargun “Që prej Tivarit deri në Prevezë”, Programi i tij nuk ka kurrëfarë gjasimi as me “Idene e madhe” të J. Koletit dhe as me “Projektin” e I. Garashaninit as me projekte të tjera të këtij lloji.
Në konceptin territorial të Shqipërisë, të rilindasve, në Atdhe, në Stamboll dhe te arbëreshët dhe arvanitët në Itali dhe në Greqi, nuk përfshihen troje përtej Tivarit dhe Prevezës ku shqiptarët nuk mungonin por dhe nuk qenë aq në pakicë. Në mesin e tyre kishte plot ortodoksë pravosllave dhe grekë, emrat dhe mbiemrat e të cilëve nuk tregonin përkatësinë e tyre etnike.
Analizat, mendimet dhe përfytyrimet e parashtruara në Përkujtesën e Pashko Vasës jo vetëm përsa i takon shrirjes së trojeve shqiptare por dhe të ardhmes së tyre në një provincë autonome, kanë ndikuar drejt për së drejti dhe fuqimisht në një radhë dokumentesh të Lëvizjes sonë Kombëtare që e pasuan atë njeri pas tjetrit. Mjafton të përmendim me këtë rast Përkujtesën e shkodranëve dërguar lordit Biekonsfild më 13 qershor 1878, vendimet e Kuvendit themelues të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, më 15 qershor 1878, për t’u ndalur te Kuvendit i Dibrës, më 1 nëntor të po atij viti. Në të gjitha këto dokumente me karakter programor për Lëvizjen Kombëtare Shqiptare jo vetëm për ato ditë por dhe për të ardhmen ndjehet qartë mendja dhe dora e rilindasit të madh shkodran.
Në programin e miratuar në Kuvendin Përbashkues të Dibrës, ku morrën pjesë dhe përfaqësuesit e Toskërisë me Abdyl Frashërin në krye, theksohej, se për t’u bërë ballë rreziqeve që i kanoseshin atdheut dhe për të siguruar të ardhmen e tij shtrohej si “kusht i domosdoshëm të kryhen një orë e më parë në sanxhakët e Shkodrës, Novipazarit, Prishtinës, Prizrenit, Shkupit, Manastirit, Dibrës, Beratit, Gjirokastrës, Prevezës dhe Janinës, të njohura me emrin Shqipëri, reformat e domosdoshme. Sikurse në Parashtresën e 23 marsit edhe këtë herë Pashko Vasa nuk e sheh të nevojshme të përmend edhe sanxhaqet e Durrësit, Elbasanit dhe të Beratit, sepse vise të tyre nuk përfshiheshin në projektet me pretendime të tejfryra të mbështetura fuqimisht nga miqtë e fqinjëve tanë në Kongresin e Berlinit. Në vijim të kërkesave të mëparshme drejtuar forumit të diplomacisë evropiane delegatët e Kuvendit të Dibrës kërkuan në këto kuifij krijimin e Vilajetit autonom të Shqipërisë.
Në mbrojtje të trojeve të mirëfillta shqiptare u ngriten nën udhëheqjen e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit mbarë banorët e tyre, jo vetëm myslimanet e katolikët por dhe ortodoksët e konsideruar grekë, e, madje, dhe ata të ritit pravosllav në viset e parashikuara për t’ia dhuruar Serbisë, Malit të Zi e Greqisë, sipas vendimeve apo dhe rekomandimeve të Kongresit të Berlinit. Në këtë front të gjerë u rreshtuan dhe diasporat historike në Italinë e Jugut dhe në Greqi, dhjetra e pse jo dhe qindra mijëshe me arbëreshë dhe arvanitë. Midis tyre u dalluan personalitete si Jeronim de Rada e Anastas Kulluri(oti) dhe plot të tjerë. Kemi parasysh Komitetin italo-shqiptar në Kozencë dhe gazetën “I foni tis Allvanias” (Zëri i Shqipërisë) në Athinë.
Salaminasi Anastas Jano Kulluri mbrojti, që nga Athina, me shumë kurajo pa asnjë rezervë viset shqiptare të rrezikuara me vendimet apo dhe me rekomandimet e Kongresit të Berlinit. Përkundrejt pretendimeve të Athinës ai argumentonte, se Epiri aso kohe i takonte Shqipërisë jo thjesht për faktin se vilajeti i Janinës, sipas ndarjes administrative osmane, përbëhej në shumicë prej popullsisë shqiptare. “Shqipëria, sqaronte ai, konsiderohet sot një dhe e pandarë prej kufijve të Serbisë e të Malit të Zi e gjer në Prevezë dhe të krahinave që ndodhen pranë (këtyre kufijve), duke përfshirë edhe vetë Epirin, i cili nuk mund të shkëputet nga Shqipëria tjetër.”
Në vijim botuesi i gazetës “I foni tis Allvanias” në Athinë i referohej dijetarit të mirënjohur grek nga Janina, Athanasios Psalidhas, i cili, përsa i takonte shtrirjes së Shqipërisë dhe kufijve të saj, theksonte: “Ndërsa Shqipëria kufizohet nga lindja me Maqedoninë e poshtme dhe Thesalinë; nga veriu me Bosnjën e Serbinë; nga perëndimi me detin Jon dhe nga jugu me gjirin Ambraqik… Shqipëria në kohën e vjetër formonte dy provinca ose mbretëri, atë të Epirit dhe të Ilirisë”.
Mbi argumente, të cilat vështirë që mund të kundërshtoheshin, aso kohe, A. Kulluri theksonte: “shqiptarët sot si shqiptarë dhe jo si pellazgë, zotërojnë dhe kanë të drejtë të zotërojnë ato që zotërojnë, si të gjitha kombet, krahinat që u përkasin atyre, dhe se grekët që u vendosën në Epir janë kolonë (të ardhur) si shqiptarët në Greqi dhe këtë na e mëson historia…”. Prandaj thekson A. Kulluri ynë shqiptarët kanë të drejtë të pretendojnë mbi viset ku ata banojnë. Edhe Athanasios Psalidhas e konfirmonte mendimin e tij: “Në Shqipëri, shkruante ai, domethënë në Epir, ndodhen edhe shumë grekë kolonë…”. Fjala ishte për Epirin etnikisht arbëror/shqiptar, të konsideruar nga paraardhësit e tij helenët e lashtë të huaj, barbar jo grek.
Pavarësisht terminologjisë gjeografike, i ashtuquajturi “Vorio Epir” as që ekzistonte. Sipas studiuesit dropullit Filip Liço, si Psalidha, ashtu edhe botuesi i gazetës “I foni tis Allvanias” (Zëri i Shqipërisë) lidhur me kolonizimin e Epirit nga grekët mbështeteshin në burime të shumta greke antike dhe mesjetare. Profesor Filipi, pjestar i minoritetit grek dhe njohës i mirë i të folmeve të bashkëpatriotëve të tij, provonte se ajo nuk ishte vijim i greqishtes së përtej kufirit, çka provon katërcipërisht, se ato ishin kolonë të ardhur aty nga vise më të largta.
Kërkesat kombëtare të shqiptarëve të parashtruara nga Lidhja e Prizrenit vendimmarrësit e fuqishëm në Berlin nuk i morrën fare parasysh. Realitetetet historike dhe demografike të shqiptarëve në trojet e tyre të lashta ata i shikuan me mospërfillje thjesht si një shprehje gjeografike. Me marrëveshjen e tyre për rujatjen e status quo-së në Ballkan Fuqitë e mëdha të Evropës i prenë rrugën jo vetëm dëshirës së popullit shqiptar për pavarësi, por dhe luftës së tij për sigurimin e Vilajetit autonom të Shqipërisë. Edhe realizimin e reformave në vendin tonë ata e lane në dorën e sulltanit. Evropa nuk mori parasysh kërkesat e popullit shqiptar në kuadrin e sanxhaqeve të parashikuara nga P. Vasa dhe Lidhja e Prizrenit.
Perfytyrimi i Fuqive të Mëdha për trojet e shqiptarëve dhe aspiratat e tyre kombëtare kushtëzohej ngushtësiht nga interesat e tyre gjeostrategjike dhe, çka vlen të theksohet, dhe gjeofetare të sanksionuara në marrëveshjen e tyre afro çerekshekullore, për ruajtjen e statuquo-së në Ballkan. Pas shtypjes së Lidhjes së Prizrenit ata dhe Porta e Lartë hoqën dorë dhe nga premtimet e mëparshme për t’i dhënë ca të drejta të paktën vilajetit të Shkodrës.
Në Berlin Evropa edhe përballë luftës 3-vjeçare të udhëhequr nga Lidhja u mjaftua vetëm me rikonfirmimin e privilegjeve krahinore të Mirditës katolike, të kushtëzuara me shërbimin ushtarak me pagesë të banorëve të saj nën komandën e bajraktarëve dhe kapidanëve të emruar kajmekamë dhe të graduar deri pashallarë prej sulltanëve të kohës; Bib Doda, më 1849, dhe i biri Prenga nga Sulltan Abdyl Hamiti II. Mirdita me 5 apo 12 bajraqe shkonte në luftë me thirrjen e sulltanëve deri në Danub nën flamurin e saj krahinor, i cili ishte një dorë me pesë gishta të hapur e qendisur kjo mbi një beze të kuqe, prapa së cilës disku i diellit shperndante rreze drite. Njohja e privilegjeve fisnore-fetare të Mirditës ishte shumë larg kërkesave kombëtare që formuloi dhe parashtroi më i pari mirditasi nga Fandi P. Vasa për realizimin e të cilave luftuan dhe mirditësit.
Gjithësesi, siç shihet, aso kohe, nuk u bë fjalë jo më për një “Shqipëri të Madhe”, por nuk u muarr parasysh as Shqipëria reale, që parashtroi qysh më 23 mars 1878 Pashko Vasa, të cilën ai së bashku me Iliaz pashë Dibrën dhe Ali pashë Gucinë e vunë në bazë të programit të Lidhjes Shqiptare në Kuvendin e Prizrenit, më 15 qershor të atij viti. As Stambolli osman dhe as Berlini evropian nuk arritën të përceptonin qoftë dhe një Shqipëri sado të vogël të cilën nuk e përfaqësonte dot as vilajeti i Shkodrës aq më pak një pjesë e tij si Mirdita.
Ky qëndrim osmano-evropian në thelb antishqiptar vijoi deri në fillim të shek. XX. Edhe kërkesa për autonomi e parashtruar nga kryengritjet e fuqishme antixhonturke (1909-1912) në Kongresin e Dibrës, në Kuvendet e Greçës dhe të Junikut nuk u mbështetën as nga Austro-Hungaria dhe Italia që kishin interesa të veçanta mbi trojet shqiptare. Ishte lufta e shqiptarëve që përshpejtuan fundin e sundimit Osman në Ballkan. Shtetet ballkanike nxituan të përfitonin dhe filluan Luftën I Ballkanike, e cila më shumë se sa kundër Perandorisë Osmane drejtohej kundër Shqipërisë dhe tokave të njeri tjetrit për sigurimin e synimeve të tyre shoviniste. Këtë synim prioritar të tyre e dëshmoi qartë menjëherë shpërthimi i Luftës II Ballkanike midis vetë aleatëve koniunkturorë ballkanikë.
Konferenca e Ambasadorëve që u mblodh në Londër për t’i dhënë fund Krizës Ballkanike përsa i takon statusit të shtetit të ri në gadishull me vendimin e 17 dhjetorit 1912 u përpoq ta mbante atë të lidhur pas Sulltanit. Kur u pa se status kuo-ja nuk mbahej dot dhe nuk u hynte në punë, Fuqitë e Mëdha vendosën të njohin pavarësinë të cilën vetë shqiptarët kishin shpallur në Vlorë më 28 nëntor 1912.
Lidhur me kufijtë e Shqipërisë qeveria e Vlorës bëri një propozim të përafërt me projektin e P. Vasës dhe të Lidhjes së Prizrenit, i cili as që u morr në shqyrtim. Ndërsa propozimi i aleatëve ballkanikë përfshinte sanxhakun e Durrësit dhe jo të gjithë atë të Beratit. Konferenca pas shumë debatesh mbi bazën e propozimit austro-italian miratoi pak a shumë kufijtë që kemi dhe sot. Brenda tyre mbeten vetëm sanxhaqet e Shkodrës, Durrësit, Elbasanit, Beratit dhe Gjirokastrës. Sanxhaqet e Novipazarit, Prishtinës, Prizrenit, Shkupit, Manastirit, Dibrës, Prevezës dhe Janinës, më se gjysma e popullsisë dhe e trojeve shqiptare, mbeten jashtë këtyre kufijve.
Në katër vilajetet perëndimore të Rumelisë shqiptarët përfaqësonin 62 % të popullsisë, bullgarët që sot vetdeklarohen maqedon përfaqësonin 13,5 % të saj. Ndërsa grekë, serbë, turq e vlleh së bashku bëheshin vetëm 21%, pra sa 1/3 e shqiptarve.
Shqipëria londineze pas shumë pazarlleqeve, në të cilat nuk u përfillën fare propozimet e qeverisë shqiptare, rezultoi me këtë kompromis, i cili la jashtë kufijve të saj më shumë se gjysën trojeve shqiptare.
Pa kaluar as dy vjet, me Traktatin e fshehtë të Londrës (26 prill 1915) midis fuqive të Antantës dhe qeverisë italiane, nënshkruar për të plotësuar pretendimet e imperializmit italian në Shqipëri dhe më gjerë si dhe lakmitë ekspansioniste të Serbisë, Malit të Zi dhe Greqisë, parashikohej: – bregdeti shqiptar prej derdhjes së Bunës në veri deri në derdhjen e Drinit në jug përfshirë Shëngjinin, do t’i kalonte Serbisë dhe Malit të Zi; – Vlora dhe ishulli i Sazanit i kalonte Italisë; – Italia detyrohej të mos e kundërshtonte dëshirën eventuale të Francës, Anglisë dhe Rusisë që pjesët veriore e jugore të Shqipërisë të ndaheshin midis Malit të Zi, Serbisë dhe Greqisë, ndërsa në Shqipërinë e Mesme do të formohej shteti shqiptar “autonom”, i cili do të ishte nën protektorat. Sipas këtij verdikti të ri, Shqiperia shtetërore nuk duhej t’i kalonte kufijtë e sanx, haqeve të Durrësit, Elbasanit dhe të Beratit.
Ky Traktat u hodh poshtë nga Kongresi i Lushnjës dhe u bë i pavlefshëm pas dëbimit të forcave italiane nga Vlora. Tërheqja e tyre u bë e pashmangshme si rezultat i botimit të traktateve të fshehta nga qeveria e Rusisë sovjetike, të cilët duhej, sipas justifikimit të qeverisë italiane para parlamentit, të mbeteshin të fshehta.
Pretendimet greke mbi këtë “Shqipëri të Madhe” në të ashtuquajturin Vorio-Epir do të vijonin dhe gjatë Luftës së Dytë Botërore, ndërsa ndiqej një politike shfarosëse ndaje çamëve, të akuzuar kolaboracionistë. Gjatë Luftës italo-greke forcat greke hynë në Shqiperinë e Jugut jo si antifashistë por si “vorio-epirotë” si hierollohitët, pjesetarët e “kompanive e shenjta” para afro 20 vitesh. Çurçilli i mbështeste pa rezerva këto pretendime.
Titoja, nga ana e tij, në kuadër të politikës së tij socialiste të bashkim-vëllazërimit do të punonte sistematikisht për ta kthyer Shqiperinë në republikë të shtatë të federates së tij, ndërsa ndiqte dhe persekutonte një pjesë jo të paktë të shqiptarëvet si bashkëpunëtorë të okupatorëve nazifashistë. Sipas Kardelit, Stalini, i paska nxitur jugosllavët që ta gëlltisnin Shqipërinë. Tirana refuzoi kërkesën e tyre për të vendosur dy divizione në Shqipëri. Ndërkaq, shqiptarët nga Beogradi trajtoheshin të diskriminuar, si një pakicë kombëtare në nivelin e një krahine autonome në kuadër të republikës serbe.
Vilajeti i Kosovës i kohës osmane me shumicë shqiptare nuk mund të shërbente si bazë për organizimin e tyre admnistrativ në kuadër të federates së re. Prandaj, në të nuk u përfshinë në vijim të politikës së krajlëve gjithë trojet shqiptare të ndara pas aneksimit nga Serbia në banovina. Kështu, që pjesë të tyre shërbyen në Jugosllavinë e re për konstruktimin, në fakt, sajimin e Maqedonisë dhe të Malit të Zi për të justifikuar territorialisht statusin e tyre republikan. Jashtë kësaj krahine të Kosovës mbeti Shkupi, qendra e vilajetit me të njejtin emër (homonym), të cilin, më 11 gusht 1912, 6000 kryengritës shqiptarë të komanduar nga Bajram Curri e çliruan nga xhonturqit. Ato ditë Hasan Prishtina, udhëheqësi i Kryengritjes, parashtronte kërkesën për autonominë e trojeve shqiptare.
Gjysa e popullsisë së Shkupit, sipas Salnamesë (vjetarit) së vilajetit të Kosovës të vitit 1896, ka qenë myslimane, kryesisht shqiptare, dhe turke. Gjysa tjetër ishin shumica bullgarë, të tjerët jahudi si dhe ortodoksë të ritit grek dhe latinë (katolikë). Katolikët vendas ishin shqiptarë, por dhe midis ortodoksëve dhe bullgarëve për shkak të identifikimit të kombësisë me fenë kishte jo pak shqiptarë. Kryeministri i sotëm i Maqedonisë ka kurajon të pranojë, se ka një prejardhje qoftë dhe jo të afërt shqiptare.
Serbomëdhenjte vijonin t’i quanin Shqiptarët shiftari në përpjekjet e tyre të pasuksesshme për t’i veçuar etnikisht nga allbanci-t e Shqipërisë. Kur ishte puna për t’i deportuar në Turqi i trajtonin si turqë. Kurse në projektet e tyre për deshqiptarizimin e trojeve shqiptare të aneksuara Çubrilloviçi, ministër i Titos në qeverinë e pas Luftës, i quante arnautë! Ndëkaq, vijonte politika për konvertimin e bullgarëve në maqedon. Përkundrejt këtyre realiteteve historike kohëve të fundit në Prishtinë dolën intelektual shqiptarë, të cilët po donin që përkatësinë shtetërore të shumicës mbizotëruese të qytetarëve të Republikës së Kosovës ta identifikojnë me identitetin e tyre kombëtar, të ndryshëm nga identiteti i shumicës së bashkëkkombësave të vet në mbarë trojet shqiptare. Pra, dhe Kosovën po e konsiderojnë të madhe dhe po përpiqen ta reduktojnë, ta “qethin” më tej përmes demarkacioneve dhe zajednjicave.
Shqipëria londineze është rezultante e pazarlleqeve, të cilat përgjysmuan trojet enike të banorëve autokton në Ballkan, të paktën, që para shekullit VII të erës sonë. Edhe Krahina autonome e Kosovës nuk përfshinte as qendrën e vet historike. Camëria/Thesprotia e lashtë nuk ekziston më dhe diplomacia greke nuk pranon të shqyrtohen as të drejtat njerëzore të banorëve të dëbuar prej andej. Për të drejtat e çamëve orodoksë as që mund të bëhte fjalë.
Sa u parashtrua më sipër besohet se del qartë se në histori asnjëherë nuk ka ekzistuar ndonjë “Shqipëri e Madhe”. Edhe si koncept ajo ka qenë vetëm krijesë e propogandës fashiste në funksion të politikave pushtuese hitleriane dhe musoliniane. Ata përpiqeshin të shfrytëzonin për qëllimet e tyre pasojat e politikave thellësisht antishqiptare të Beogradit dhe të Athinës. Përpjekjet e pasardhësve të kolaboracionistëve për të justifikuar qëndrimin e të parëve të tyre janë tejet mjerane edhe sikur forcat e boshtit të kishin fituar luftën, sikur Adolfi të kishte pasur veç mustaqeve edhe mjekërr sado të vogël dhe Benitoja të kishte mustaqe të paktën sa të aleatit të tij të madh, se për mjekërr as që bëhej fjalë. Me historinë me prrallat shoviniste dhe fashiste të disa qeveritarëve fqinj rreth fantazmës së “Shqipërisë së Madhe” nuk mund të pengohet integrimi i plotë i shqiptarëve në Bashkimin Evropian.