Një tendë e madhe e bardhë në parkingun e një qendre tregtare në Zaporizhzhia, mirëpret qindra të evakuuar që lanë gjithçka pas pasi forcat ruse shkatërruan paqen në vendlindjet e tyre.
Nën kantierin, njerëzit e zhvendosur ulen në tavolina të gjata të përbashkëta dhe në heshtje gllabërojnë ushqimet e ngrohta të përgatitura nga vullnetarët.
Ende të tronditur nga ajo që panë pasi trupat ruse sulmuan qytetet e tyre, disa mezi po i mbajnë lotët dhe ende po dridhen dukshëm. Atyre u jepen rroba dhe ilaçe, pasi ata kuptojnë një plan për të shkuar në rajone më pak të ekspozuara ndaj sulmeve.
Më tej përgjatë çadrës, një tabelë njoftimesh është e mbushur me foto të të afërmve të zhdukur dhe njoftime që ofrojnë për të transportuar të evakuuarit drejt perëndimit.
Ndërsa të evakuuarit po vijnë kryesisht nga qytetet e pushtuara përkohësisht nga Rusia në Zaporizhzhia Oblast, disa vijnë gjithashtu nga Mariupol, Oblast i Donetsk, një qytet i rrethuar në Ukrainën juglindore që ka përjetuar bombardimet më agresive ruse.
Evakuimi nga Mariupol ka mbetur një lojë për muaj të tërë, pasi forcat ruse rrethuan qytetin port të bombarduar më 2 mars.
Vetëm një pjesë e vogël e autobusëve ukrainas të evakuimit kanë qenë në gjendje të arrijnë në Mariupol deri më tani, duke i lënë civilët me pak mundësi: të mbështeten në automjetet e tyre personale ose të ikin në këmbë.
Por asnjë opsion nuk garanton arratisje të sigurt.
Disa të mbijetuar të Mariupolit, si për mrekulli, kanë mbërritur me automjete të dëmtuara me xhamat e thyer, pasi kanë kaluar pothuajse 20 postblloqe të kontrolluara nga Rusia.
Vullnetarët e Këshillit Bashkiak të Mariupolit të vendosur në qendrën e pritjes së të evakuuarve në Zaporizhzhia i thanë Kiev Independent në fund të prillit se familjet që ikin nga Mariupol zakonisht mbërrijnë pasi kanë kaluar ditë, apo edhe javë, në qytetin Berdiansk të pushtuar përkohësisht nga Rusia.
Në total, 120,000 banorë të Mariupolit kanë mbërritur në Zaporizhzhia, tha Guvernatori Rajonal Oleksandr Starukh gjatë një konference më 16 maj. Ai shtoi se mbi 6,000 kanë vendosur të qëndrojnë në Zaporizhzhia, ndërsa të tjerët ikën diku tjetër.
Sipas Starukh, numri i të evakuuarve që mbërrijnë në Zaporizhzhia është ulur javët e fundit dhe aktualisht ka rreth 1000 njerëz në ditë, me 200-300 që vijnë nga Mariupol.
Për shembull, guvernatori tha se 238 të evakuuar nga Mariupol kanë mbërritur në Zaporizhzhia më 15 maj.
Pa mjete komunikimi apo akses në energji elektrike, ngrohje dhe ujë, banorët e Mariupolit kanë kaluar javë të tëra në bodrume duke u fshehur nga bombardimet pa dallim ruse.
Sipas kryetarit të bashkisë së Mariupolit, Vadym Boichenko, rreth 20,000 banorë të qytetit mund të jenë vrarë tashmë nga lufta e Rusisë, por numri i saktë i viktimave mund të mos zbulohet kurrë.
Që nga fillimi i prillit, ushtria ruse ka përdorur krematoriume të lëvizshëm në një përpjekje për të fshirë provat e krimeve të tyre të luftës duke djegur trupa të vdekur, tha inteligjenca e Ukrainës.
Zyrtarët ukrainas kanë identifikuar gjithashtu varre masive në periferi të Mariupolit, ku forcat ruse po asgjësojnë trupat e mijëra civilëve të mbetur në rrugë.
Shumë të evakuuar janë në lot ndërsa tregojnë brutalitetin e rrethimit rus, të mbushur me frikë se çfarë mund të ndodhë me miqtë dhe të afërmit e tyre që janë ende atje.
Këshilli Bashkiak i Mariupolit tha më 11 maj se rreth 170,000 civilë mbeten të bllokuar në qytet.
Duke lënë pas babain
Shumë nga të mbijetuarit përshkruajnë skena apokaliptike nga qyteti port i dikurshëm i Mariupolit me një popullsi prej 450,000 banorësh të paraluftës, tani të kthyera në hi.
“Ata (pushtuesit rusë) sapo qëllonin në ndërtesa banimi”, tha banorja e Mariupolit Svitlana Mayorova për Kyiv Independent. “Kishte shumë ushtarë rusë dhe shumë pajisje ushtarake ruse përreth shtëpive.”
Ndonëse 24-vjeçarja fillimisht u largua nga Mariupoli në këmbë më 22 mars, ajo u kthye në mes të prillit pasi mundi të vinte në kontakt me nënën e saj, e cila fshihej në një pjesë tjetër të qytetit.
Pasi arritën të ribashkoheshin, të dy u drejtuan drejt lindjes përmes vendbanimit fqinj Sartana, në rajonin e Donetskut, duke anashkaluar Mariupolin për të arritur më në fund në Jaltë. Nga atje, Mayorova dhe nëna e saj punësuan një shofer privat dhe u arratisën në Zaporizhzhia me një familje tjetër përmes Berdiansk.
Duke rrëfyer tmerret e shikimit të qytetit të saj të kthyer në një varrezë gjigante, Mayorova tha se ishte veçanërisht e frikësuar kur avionët rusë fluturonin sipër.
“Një bombë ra në një shtëpi fqinje dhe shtëpia sapo ishte zhdukur,” tha ajo. “Rreth 16 persona u vranë.”
Mayorova i mbijetoi gati dy muajve të rrethimit në një strehë me bomba në lagjen Livoberezhnyi (Bregu i majtë) i Mariupolit, i goditur rëndë, lagje nga e cila rusët filluan të zhvendosnin me forcë një numër të madh banorësh në territorin e kontrolluar nga Rusia në mars.
Forcat ruse do të paralajmëronin civilët se do të kishte bombardime intensive, kështu që “ose do të vdisje në shtëpi, ose do të ‘evakuohesh’ në Rusi,” tha Mayorova. Ndërsa Rusia intensifikonte sulmet ndaj infrastrukturës civile çdo ditë, ajo u bë një çështje për jetë a vdekje. Për shumë njerëz, shkuarja në Rusi ishte e vetmja shpëtim nga Mariupoli i bombarduar, tha ajo.
Deri më 28 prill, Kremlini pretendoi se kishte deportuar me forcë mbi një milion ukrainas në Rusi nga territoret e tij të okupuara në Ukrainë.
Për fat të mirë, Mayorova ishte larguar nga rrethi përpara se forcat ruse të niseshin për në strehën e bombave ku ajo kishte qëndruar. Pasi më në fund mori vesh nga nëna e saj 58-vjeçare, ajo u hodh në një makinë me të atin për ta marrë.
Nëna e saj, Olga, ishte fshehur në bodrumin e banesës së saj në distriktin Tsentralnyi (Qendror), ku po ashtu ishin zhvilluar luftime të ashpra.
Olga i tha Kyiv Independent se tanket ruse kishin qëndruar vetëm pesë metra larg dritareve të saj dhe ndërtesa do të dridhej sa herë që të shtënat.
“Ishte vërtet e frikshme, (dhe pushtuesit rusë) qëllonin me zë të lartë,” tha Olga, duke kujtuar frikën e fortë që kishte ndjerë.
Gjatë daljes nga qyteti i rrethuar, vajza dhe nëna kujtojnë një rrugë të mbuluar me trupa të pajetë. Ndryshe nga rrugët e tjera, forcat ruse nuk i kishin hequr ende trupat e civilëve të vdekur nga rruga, thanë të evakuuarit.
Babai i Mayorova qëndroi pas për shkak të një paaftësie dhe do të ishte e vështirë për të që të evakuohej nga Mariupol.
Frikë e vazhdueshme
Serhiy Kostiantynov, i cili u largua nga Mariupoli në fund të marsit, tha se autobusët rusë të evakuimit i çonin civilët vetëm në Rusi ose në territoret e pushtuara nga Rusia në atë kohë. Ai vetë hipi në një nga autobusët pasi banesa e tij u granatua dhe përfundimisht u dogj.
Makina e tij e vetme ishte shkatërruar tashmë në ditët e para të luftës së Rusisë dhe Kostiantynov ishte i dëshpëruar për të dalë nga ky “ferr”, tha ai. Ai tha se duhej të evakuonte gruan dhe foshnjën e tyre pesë muajshe me çdo mjet.
35-vjeçari ishte i tmerruar deri në atë masë sa nuk mund të mendonte drejt, veçanërisht kur luftonte me “urinë e vazhdueshme”. Granatimet ishin aq intensive saqë mund të kishin vrarë këdo dhe bombardimet ishin të pandërprera. Po kthehej në një ruletë ruse të jetës reale.
“Ju jetoni në frikë të vazhdueshme,” i tha ai Kyiv Independent. “Njerëzit thjesht po vdisnin. Qyteti është në kaos.”
Derisa ata u larguan, familja e tij shkoi në bodrum vetëm kur ishte absolutisht e nevojshme. Ai tha se atje poshtë ishte acar, veçanërisht për foshnjën e tij të porsalindur që qante gjithmonë.
Duke mos ditur nëse do të ishte në gjendje të kthehej në shtëpi i gjallë, Kostiantynov duhej të largohej rregullisht nga shtëpia e tij për të marrë ujë dhe për të gatuar mbi një zjarr të hapur, në mënyrë që fëmija i tij të mund të hante një vakt të nxehtë. Udhëtimet jashtë ishin të ngarkuara me rrezik; ai tha se shumë fqinjë nuk u kthyen më.
Kostiantynov kujton se u largua nga apartamenti i tij një ditë dhe kaloi pranë një burri të ulur në një stol, duke pirë duhan. Gjatë kthimit, ai e gjeti burrin të vdekur pikërisht në të njëjtin vend, me gjysmën e kokës së tij të humbur.
Ai gjithashtu kujton se ka parë një familje të tërë, nga një fëmijë i vogël te gjyshërit e saj, duke u varrosur në një oborr, pasi ata u goditën papritur nga granatimet intensive ndërsa qëndronin pranë një zjarri të hapur.
Shumë oborre janë kthyer në varreza, tha Kostiantynov. Ai vetë ka varrosur rreth 40 trupa të pajetë.
Pasi familja e Kostiantynov mori vendimin të largohej nga Mariupoli, një autobus rus i çoi ata, si dhe shumë të tjerë, në një vendbanim tjetër të pushtuar nga Rusia aty pranë.
Të evakuuarit u detyruan të zgjidhnin mes tre destinacioneve: Donetsk i pushtuar nga Rusia ose dy qytete në Rusi, Taganrog ose Rostov-on-Don. Ushtarët rusë i ndaluan të evakuuarit të kthehen në territorin e kontrolluar nga ukrainas, tha Kostiantynov.
Për fat, ai mundi të bënte një marrëveshje të fshehtë me një vendas në Nikolske, Donetsk Oblast, i cili ra dakord të ndihmonte familjen të shkonte në Zaporizhzhia Oblast.
Pothuajse të gjithë të tjerët në autobusë u dërguan në Rusi, shumë prej tyre kundër vullnetit të tyre.
Prindërit e Kostiantynov janë ende në Mariupol dhe ai ende nuk ka marrë përgjigje prej tyre.
Lindur në rrethim
Banorja e Mariupolit, Anna Vilkova, 26 vjeç, ishte gati të lindte fëmijën e saj të dytë kur Rusia nisi pushtimin e saj të plotë të Ukrainës më 24 shkurt. Familja e saj vendosi të qëndronte në Mariupol, duke shpresuar se armiqësitë përfundimisht do të shuheshin.
Më 1 mars, babai i saj e çoi me urgjencë në një maternitet lokal dhe ajo lindi sapo mbërritën. Ishte dita e fundit që spitali kishte ende akses në energji elektrike, ndaj mjekët mundën të kryenin një operacion për të sjellë në jetë fëmijën e saj.
Babai dhe burri i saj mbetën në apartamentet e tyre derisa të dy shtëpitë e tyre u shkatërruan në mes të marsit. Djali dyvjeçar i Vilkovës, Illia, qëndroi me prindërit e saj. Ajo tha se ishte veçanërisht e frikësuar sepse nuk do të kishte mundur të vraponte nëse spitali do të sulmohej për shkak të qepjeve të saj.
Babai i saj 57-vjeçar tregoi gjithashtu terrorin e javëve para se të gjithë mundën të largoheshin nga vendlindja e tyre.
Ai shihte kufoma në rrugë kudo që shkonte, njëri prej tyre ishte i njohur i tij. Ai tha se një bombë kishte rënë mbi të njohurin e tij, duke i prerë kokën dhe duke e lënë pjesën tjetër të trupit të shpërndarë nëpër rrugë.
Babai i Vilkova tha se ai vazhdimisht dëgjonte avionë luftarakë që fluturonin jashtë dhe se ishte si “vetëvrasje” të shkoje kudo. Ai varrosi shumë njerëz që i njihte.
“Zoti e di se sa njerëz u vranë pranë një zjarri kur një bombë ajrore ra mbi ta,” tha ai.
“Janë thjesht kufoma të shtrira jashtë, askush nuk mund t’i varroset,” tha Vilkova për Kyiv Independent.
Pjesa tjetër e familjes së saj u bashkua shpejt me të në bodrumin e spitalit dhe qëndroi atje për një javë. Ndërsa bodrumi nuk ishte shumë i thellë, brenda kishte shumë familje të fshehura.
Edhe pse të gjithë ishin të tmerruar, njerëzit mbështetën njëri-tjetrin dhe madje këndonin këngë ukrainase herë pas here, tha Vilkova.
Fatmirësisht, burri i Vilkovës sapo kishte blerë një makinë në shkurt dhe ajo kishte ende karburant, kështu që ata përfundimisht dolën nga qyteti. Rrugët që shkonin drejt perëndimit ishin të minuara, kështu që opsioni i tyre i vetëm ishte të shkonin në lindje drejt territorit të pushtuar nga Rusia, tha bashkëshorti i saj.
Javë më vonë, ata mbërritën në Zaporizhzhia pak para se fëmija i tyre i porsalindur Ivan të mbushte dy muajsh.
Mbetet vetëm kujtesa
Aktualisht, pas dy muaj e gjysmë luftimesh të rënda, qyteti i Mariupol është efektivisht nën kontrollin rus.
Mbrojtësit e mbetur të Mariupolit po qëndrojnë kundër sulmeve të bashkërenduara ruse në fabrikën e çelikut Azovstal, bastioni i fundit i Ukrainës në qytet.
Nuk kishte ditë që tymi të mos dilte në ajër, tha për Kiev Independent 14-vjeçarja e arratisur nga Mariupol, Alina Ishchenko.
Edhe përpara se familja e saj të largohej nga vendlindja e tyre në fund të marsit, ata kujtojnë se kishin parë forcat ruse duke hapur zjarr në Azovstal.
Një muaj pas arratisjes së tyre, Ishchenko ende mban një foto të trupit të shoqes së saj të vdekur Veronika dhe pyet veten nëse ajo ishte varrosur. Forcat ruse hodhën një bombë në shtëpinë e shokut të saj të klasës në mes të marsit dhe fshinë pothuajse të gjithë familjen e saj.
Shtëpia e Ishchenkos u shkatërrua gjithashtu nga sulmi, kështu që ajo u detyrua të jetonte në një bodrum aty pranë. Nuk kishte hapësirë të mjaftueshme nën tokë për të rriturit, kështu që prindërit e Ishchenkos jetonin jashtë, pas mureve të një shtëpie të shkatërruar, me shpresën se një bombë tjetër nuk do të binte mbi ta.
“Për ditët e para, ne bërtisnim ‘aviacion, të gjithë fshihen’,” tha nëna e Ishchenkos. “Por atëherë e kuptuam se nëse bie (një bombë), bie. Dhe nëse bie, nuk ka kuptim të fshihesh.”
Ishchenko iu tha nga një mik se kufomat ishin ende në rrënojat e shtëpisë së tyre të shkatërruar. Duke treguar foton që nëna e saj ka bërë para se të largoheshin nga Mariupoli, të trupave të vdekur në rrënoja, ajo tha: “Kështu duket i gjithë qyteti”.
Era e trupave të vdekur është diçka ende e freskët në mendjen e Ishçenkos.
“Gjithçka që ka mbetur nga Mariupol është emri i tij dhe njerëzit që e kujtojnë dhe e duan qytetin ashtu siç ishte dikur,” tha ajo, duke mbajtur lotët./KyiviIndependent, përktheu dhe përshtati Gazeta Shqiptare.
