Mes mosmarrëveshjeve të nxehta midis elitës politike serbe rreth sanksioneve kundër Rusisë për luftën në Ukrainë, Beogradi ra dakord me Kremlinin në fund të majit për të mbajtur një çmim të favorshëm të gazit për tre vitet e ardhshme. Duke zgjatur kontratën e saj të gazit me Serbinë për një periudhë relativisht të shkurtër, Moska po përpiqet ta mbajë Beogradin në një zinxhir të shkurtër. Është e rëndësishme që Kremlini të mbajë një partneritet strategjik me vendin, i cili mbetet një trampolinë për ndikimin rus në Ballkan. Ndërkohë, ndërsa lufta zvarritet, gjasat që Beogradi t’i bashkohet embargos perëndimore rriten. Në të njëjtën kohë, do të ketë gjithnjë e më shumë pengesa për zhvillimin e marrëdhënieve ruso-serbe. Kwtu futet edhe ndërprerja e vizitës së ministrit të Jashtëm Sergei Lavrov në Beograd (6-7 qershor) për shkak të vendimit të Malit të Zi.
Mes luftës së zgjatur në Evropën Lindore, çështja e gazit është bërë një nga temat kryesore në marrëdhëniet ruso-serbe, duke pasur parasysh varësinë gati 100% të Beogradit nga mallrat ruse dhe presionin në rritje ndërkombëtar mbi udhëheqjen serbe për të vendosur sanksione kundër Moskës. Marrëveshjet e fundit midis Presidentit Vladimir Putin dhe Presidentit Aleksandar Vuçiç për një marrëveshje të re trevjeçare me Gazprom janë më pak të favorshme për Beogradin sesa marrëveshja e mëparshme. Serbia tani do të paguajë rreth 400 dollarë për 1000 metër kub gaz, 130 dollarë më shumë se në 10 vitet e mëparshme. Edhe pse autoritetet serbe e quajnë çmimin më të mirë në Evropë, nuk është sekret që Moska ka partnerë që e marrin gazin me kushte më të mira.
Për shembull, Bjellorusia paguan 128,50 dollarë për 1000 metra kub. Sipas Putinit, një ofertë shumë bujare iu bë vitin e kaluar Hungarisë, e cila blen gazin me një të pestën e çmimit të tregut në Evropë. Megjithëse çmimi i saktë nuk dihet, kryeministri hungarez Viktor Orban arriti të nënshkruajë një marrëveshje fitimprurëse deri në vitin 2036. Nëse Serbia si ‘aleate’ duhet të presë bonuse të reja të gazit nga Kremlini pas skadimit të marrëveshjes trevjeçare, është shumë herët të thuhet— veçanërisht pasi politika mbetet një nga faktorët kryesorë të çmimeve në këtë fushë, dhe lufta në Ukrainë ka shtuar negativitetin dhe pasigurinë në marrëdhëniet e Moskës me aleatin e saj të vetëm të mundshëm në perëndim të vijës së frontit.
Neutraliteti dhe sanksionet
Ekspertët e shohin të qartë se për sa kohë që modeli i partneritetit strategjik funksionon dhe Beogradi nuk i bashkohet sanksioneve perëndimore, serbët mund të llogarisin në një çmim relativisht të favorshëm të gazit. Megjithatë, ndërsa lufta zvarritet, faktorët që kontribuojnë në shkëputjen e Serbisë nga Rusia do të intensifikohen.
Sipas deklaratës së Kremlinit pas bisedës telefonike të Putinit dhe Vuçiçit më 29 maj, palët konfirmuan angazhimin e tyre për ‘vazhdimin e forcimit të partneritetit të tyre strategjik’. Për Rusinë, ajo që ka rëndësi në këtë kontekst është kryesisht neutraliteti ushtarak i Serbisë dhe mos respektimi i sanksioneve perëndimore nga ana e Beogradit.
Sa i përket neutralitetit, në fjalimin e tij inaugurues më 31 maj, Vuçiç përsëriti mungesën e planeve të tij për t’u bashkuar me ndonjë aleancë ushtarake. Ky pozicion nuk ka gjasa të ndryshojë në vitet e ardhshme. Çështja e sanksioneve është më komplekse. Pavarësisht presionit në rritje nga SHBA dhe BE, Serbia mbetet i vetmi vend evropian që nuk i është bashkuar masave anti-ruse. Megjithatë, nuk ka siguri se kjo nuk do të ndryshojë. Në çdo rast, Vuçiç ka deklaruar se do të kundërshtojë sanksionet antiruse derisa ‘Serbia të detyrohet të bëjë ndryshe ‘. Lideri serb i vendos këto fjalë në kontekstin e procesit të integrimit në BE, i cili mbetet synimi strategjik i Beogradit.
SHBA dhe BE prisnin që Beogradi të vepronte më me vendosmëri në lidhje me Rusinë pas zgjedhjeve të prillit, të cilat i dhanë Vuçiçit një zgjatje të mandatit të tij presidencial dhe kontrollin mbi parlamentin. Deri më tani, nuk është vërejtur ndonjë distancim domethënës nga Kremlini. Në të njëjtën kohë, Vuçiç nuk po nxiton të formojë një qeveri të re. Serbia është ndër vendet që nuk mund të ndikojë në zgjidhjen e tensioneve mes Rusisë dhe kundërshtarëve të saj kryesorë, ndërkohë që në të njëjtën kohë është e varur nga bashkëpunimi mes Lindjes dhe Perëndimit. Si një kandidate për anëtarësim në BE, Serbia përballet me presion të vazhdueshëm për të përshtatur politikën e saj të jashtme në një politikë të përbashkët evropiane, ndërsa në të njëjtën kohë duhet të merret me ‘kështjellën e rrethuar’ në Lindje e cila i ofron mbështetje diplomatike për çështjen e Kosovës dhe vendos çmimet e gazit.
Në kërkim të furnitorëve të rinj
Sektori serb i naftës dhe gazit ka qenë në duart pro-ruse prej vitesh. Në fillim të vitit 2021, Gazprom filloi furnizimin e mallrave përmes TurkStream. Për ta bërë këtë, një tubacion shtesë 403 kilometra i gjatë duhej të ndërtohej në Serbi. Kjo u trajtua nga sipërmarrja e përbashkët Gaztrans, në të cilën Gazprom ka 51% të aksioneve dhe kompania shtetërore serbe Srbijagas mban 49%. Sipas disa ekspertëve evropianë, ndërtimi i gazsjellësit të ri ka forcuar më tej pozitën monopole të këtyre kompanive në tregun serb për të paktën 20 vitet e ardhshme. Srbijagas është partneri kryesor i Gazprom në Serbi. Së bashku ata zotërojnë objektin e depozitimit të Banatski Dvor (Gazprom ka 51%; Srbijagas, 49%), i cili konsiderohet si një nga objektet më të mëdha të depozitimit të gazit në Evropën Juglindore.
Në të njëjtën kohë, Serbia po përpiqet të zvogëlojë varësinë e saj nga furnizimet ruse, kryesisht përmes ndërtimit të një tubacioni që e lidh atë me Bullgarinë, që do të përfundojë vitin e ardhshëm, i cili do t’i mundësonte asaj marrjen e gazit nga Azerbajxhani. Pasi Vuçiç arriti një marrëveshje të re trevjeçare me Putinin, ministrja serbe e Energjisë Zorana Mihajloviç u nis për në Azerbajxhan. Pas bisedimeve me presidentin Ilham Aliyev, Mihajloviç tha se bashkëpunimi më i madh ndërmjet dy vendeve, veçanërisht përmes diversifikimit të rrugëve dhe furnizuesve të gazit natyror, mund të japë një kontribut të rëndësishëm në sigurinë energjetike të Serbisë.
Burimi kryesor i furnizimit me gaz të Azerbajxhanit në Evropë do të jetë fusha e gazit Shah Deniz në Detin Kaspik. Fusha po zhvillohet nga një konsorcium i disa kompanive të mëdha, duke përfshirë British Petroleum (29.99%) dhe Lukoil (19.99%). Gazi furnizohet në Evropë nëpërmjet Gazsjellësit të Kaukazit Jugor, i cili shkon nga Baku në Tbilisi në Erzurum, dhe Gazsjellësi Trans-Atolian (TANAP), dhe më pas nëpërmjet Gazsjellësit Trans Adriatik (TAP).
Serbia ndryshon tonin e saj
Beogradi ka toleruar prej vitesh ambiciet e politikës së jashtme të Kremlinit dhe nuk ka penguar zgjerimin e ndikimit të tij në Ballkan, duke përfshirë që nga aneksimi i Krimesë në vitin 2014. Edhe pse autoritetet serbe nuk e kanë njohur Krimenë si ruse, ato kanë vazhduar të zgjerojnë lidhjet ushtarake dhe bashkëpunimin e sigurisë me Rusinë. Stërvitjet e përbashkëta janë mbajtur dy herë në vit dhe Beogradi ishte i gatshëm të pranonte automjete ushtarake ruse si dhuratë . Megjithatë, afrimi i mëtejshëm tani është në pikëpyetje.
Pas pushtimit të Ukrainës nga trupat ruse në shkurt 2022 dhe akuzave se Moska është përgjegjëse për krimet masive të luftës, autoritetet serbe filluan të ndryshojnë tonin e tyre. Për shembull, Serbia ka votuar tashmë tre herë në favor të rezolutave anti-ruse në OKB, duke përfshirë pezullimin e anëtarësimit të Rusisë në Këshillin e të Drejtave të Njeriut. Nëntëdhjetë e tre vende ishin pro vendimit, 24 ishin kundër dhe 58 abstenuan. Disa vëzhgues u befasuan që Serbia nuk e shfrytëzoi rastin për të abstenuar, por vetë Beogradi duket se ka arritur në përfundimin se partnerët perëndimorë do ta perceptojnë atë si një shenjë mbështetjeje për agresorin.
Që në ditët e para të pushtimit rus, Vuçiç arriti të balancojë mes partnerëve kryesorë të Serbisë, duke i paraqitur hapat e tij në publik si të pavullnetshëm. Kështu ai do t’u dërgonte mesazhe palëve përkatëse duke justifikuar vendimet e tij. Vuçiç i tha audiencës ruse se po vepronte nën presionin e vendeve perëndimore dhe informoi vendet perëndimore se ai mbështeste integritetin territorial të Ukrainës dhe e konsideronte operacionin rus një gabim , por duhej të vepronte duke pasur parasysh interesat e vendit të tij. Siç kujton ai, Serbia u bombardua nga vendet e NATO-s në vitin 1999. Për më tepër, Vuçiç vuri në dukje se vendosja e një vendi kaq të vogël si Serbia në të njëjtën listë sanksionesh si një gjigant si Rusia do të ishte kundërproduktive. Për shkak të këtyre manovrave, çështja e sanksioneve mbetet e hapur.
Ndërkohë zërat antirus në elitën politike serbe po bëhen gjithnjë e më të forta. Për shembull, Dragan Šormaz, një nga udhëheqësit e Partisë Progresiste Serbe pro-presidentiale, së fundmi mbrojti sanksionet: ‘Serbia duhet të jetë pjesë e një bote euroatlantike moderne, të lirë, demokratike, teknologjikisht të përparuar. Çdo gjë tjetër është gënjeshtër dhe mashtrim. Serbia ka bërë shumë gabime në vitet 1990 dhe sot nuk ka të drejtë ta bëjë këtë. Ne po zgjedhim mes të qenit pjesë e Evropës apo despotizmit aziatik me prapambetjen dhe varfërinë e tij të gjithëpranishme’, tha Šormaz .
Dhe Mihajloviç i lartpërmendur, gjithashtu anëtar i udhëheqjes së partisë në pushtet, shkoi edhe më tej dhe e quajti Rusinë një ‘kërcënim për një Evropë të lirë ‘. “Është e habitshme që ideja e një Evrope të lirë dhe të bashkuar tani kërcënohet nga vendi që bëri sakrificën më të madhe në luftën kundër fashizmit”, tha Mihajloviç me rastin e Ditës së Fitores. Është e vështirë të imagjinohet një deklaratë më e ashpër nga një zyrtar i lartë i një vendi që në Rusi shpesh përmendet si vëllazëror, e lëre më 9 maj.
A rrezikon Serbia izolimin?
Thirrjet e shpeshta për Beogradin që të përafrojë politikat e tij me BE-në nuk sjellin drejtpërdrejt kërcënimin e bllokimit të rrugës evropiane të Serbisë, por lufta në Ukrainë, statusi i Serbisë si vend kandidat për në BE dhe çështja e sanksioneve zakonisht përmenden në të njëjtën frymë. Në këtë kuptim, nuk mund të përjashtohet që perspektivat e integrimit të Serbisë në BE herët a vonë do të vihen në pikëpyetje nëse ajo refuzon të distancohet nga Moska.
Thuhet shpesh se Vuçiç dëshiron të ketë tortën e tij dhe ta hajë edhe atë. Në muajt e fundit kritikët i kanë kujtuar gjithnjë e më shumë se torta ruse po bëhet e ndenjur. Opsioni më i përshtatshëm për Beogradin është përfundimi i hershëm i konfliktit dhe stabilizimi i marrëdhënieve Rusi-Perëndim, por ky është skenari më pak i mundshëm. Nëse konflikti zgjatet, Beogradi do të duhet të rimendojë marrëdhëniet e tij me Moskën. Autoritetet serbe nuk ka gjasa të rrezikojnë lidhjet e tyre me donatorët e tyre kryesorë financiarë dhe garantuesit e sigurisë në Ballkan – aq më tepër sepse biznesi serb (me përjashtim të sektorit të energjisë) ka kohë që është i orientuar drejt Evropës. Shtatëdhjetë për qind e investimeve direkte në Serbi vijnë nga Bashkimi Evropian.
Ky riorientim nuk do të duket si shkëputje e lidhjeve, por thelbi i atyre marrëdhënieve, të cilat janë shumë të rëndësishme për Kremlinin, gradualisht do të shterohet. Kjo nuk është aq shumë për shkak të presionit nga SHBA dhe BE, por për shkak të realiteteve të reja që Rusia po krijon duke shpërfillur ata që i quan aleatë historikë. Vazhdimi i luftës po çon në izolimin e zgjatur të Rusisë, dëme kolosale në ekonominë e saj dhe një dobësim të ndikimit të saj global, gjë që automatikisht e bën Rusinë një partner të pakëndshëm dhe të vështirë.
E dobësuar nga sanksionet e paprecedentë, Rusia nuk do të jetë në gjendje të përballojë projekte në shkallë të gjerë në Ballkan për një kohë të gjatë. Në marrëdhëniet e jashtme ekonomike të Serbisë para luftës, Rusia renditej e katërta (pas Gjermanisë, Italisë dhe Kinës) me 2.5 miliardë dollarë në tregtinë e ndërsjellë, pak përpara vendeve si Hungaria dhe Rumania. Investimet ruse në Serbi vlerësohen në 3 miliardë dollarë. Në vitet e ardhshme, këto shifra do të bien.
Në të gjithë botën, vështirë se ka mbetur asnjë kundërshtar i politikës së sanksioneve dhe frenimit kundër Rusisë, dhe sigurisht jo në mesin e partnerëve kryesorë ekonomikë dhe politikë të Beogradit. Nëse Serbia nuk i ndryshon marrëdhëniet me Moskën, ajo thjesht rrezikon të izolohet, siç i ka ndodhur Serbisë në historinë e fundit.
